-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 0
/
Zuriname-1.0.tei
3924 lines (2219 loc) · 516 KB
/
Zuriname-1.0.tei
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
<!DOCTYPE TEI.2 PUBLIC "-//TEI//DTD TEI Lite 1.0//EN" [
<!ENTITY aelig CDATA "æ" -- 1 -->
<!ENTITY apos CDATA "’" -- 1319 -->
<!ENTITY bdquo CDATA "„" -- 3 -->
<!ENTITY frac12 CDATA "½" -- 1 -->
<!ENTITY frac14 CDATA "¼" -- 1 -->
<!ENTITY ndash CDATA "–" -- 1 -->
<!ENTITY oelig CDATA "œ" -- 2 -->
<!ENTITY rdquo CDATA "”" -- 3 -->
]>
<TEI.2 lang=nl-1900>
<teiHeader>
<fileDesc>
<titleStmt>
<title>Beschryvinge van de volk-plantinge Zuriname</title>
<!-- http://www.familie-herlyn.de/webtrees/individual.php?pid=I6110&ged=familie_herlyn.ged -->
<author key="Herlin, Jean de" ref="https://viaf.org/viaf/291962795/">Jean de Herlin (1672–1745)</author>
<respStmt><resp lang=en>Transcription</resp> <name key="Hellingman, Jeroen">Jeroen Hellingman</name></respStmt>
</titleStmt>
<publicationStmt>
<publisher>Project Gutenberg</publisher>
<pubPlace>Urbana, Illinois, USA.</pubPlace>
<idno type=OLN>#####</idno>
<idno type=OLW>#####</idno>
<idno type=OCLC>#####</idno>
<idno type=LibThing>#####</idno>
<idno type=PGclearance>20230311024514hl</idno>
<idno type=PGDPProjectId>projectID640cfc2f95357</idno>
<idno type=PGSrc>73800-Herlin-Zuriname</idno>
<idno type=epub-id>urn:uuid:0cebc63a-36ba-4de6-b1ba-713863d6a434</idno>
<idno type=PGnum>73800</idno>
<date>2024-06-09</date>
<availability lang=nl>
<p>&availability.nl;
<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd correctieteam op <xref url="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</xref>.
<p>Scans voor dit werk zijn beschikbaar in het Internet Archive (Kopie <xref url="https://archive.org/details/beschryvinge-van-de-volk-plantinge-zuriname/">1</xref>, tweede druk, gebruikt als bron; <xref url="https://archive.org/details/beschryvingevand01herl/">2</xref>, eerste druk).
<p>Een alternatieve transcriptie van dit werk is beschikbaar bij de <xref url="https://www.dbnl.org/tekst/herl001besc01_01/index.php">DBNL</xref>. Deze versie is vergeleken met deze tekst en de aanwezige verschillen zijn na controle met de scans gecorrigeerd.
</availability>
</publicationStmt>
<notesStmt>
<note type=Credits>Geproduceerd door Jeroen Hellingman en het Online Distributed Proofreading Team op https://www.pgdp.net/ voor Project Gutenberg.</note>
</notesStmt>
<sourceDesc>
<bibl>
<author>J.D. Herlein</author>
<title>Beschryvinge van de volk-plantinge Zuriname</title>
<date>1718</date>
</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<encodingDesc lang=nl>
<tagsDecl lang=zxx>
<rendition selector=.small>font-size: small;</rendition>
<rendition selector=.large>font-size: large;</rendition>
<rendition selector=.vam>vertical-align: middle;</rendition>
<rendition selector=.center>text-align: center;</rendition>
<rendition selector=h3>text-align: center;</rendition>
<rendition selector=body>padding-left: 14em;</rendition>
<rendition selector=.marginnote>width: 14em;</rendition>
</tagsDecl>
<p>Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het einde van dit boek.</p>
</encodingDesc>
<profileDesc>
<langUsage lang=nl>
<language id=nl-1900>Nederlands (Spelling De Vries-Te Winkel)</language>
<language id=nl>Nederlands</language>
<language id=en>Engels</language>
<language id=de>Duits</language>
<language id=fr>Frans</language>
<language id=la>Latijn</language>
<language id=grc>Grieks (klassiek)</language>
<language id=grc-Latn>Grieks (klassiek; Latijnse transcriptie)</language>
<language id=pt>Portugees</language>
<language id=zxx>Geen taalkundige inhoud</language>
</langUsage>
<textClass>
<keywords>
<list>
<item>#####</item>
</list>
</keywords>
</textClass>
<listPrefixDef>
<prefixDef ident="f" matchPattern="(.+)" replacementPattern="https://www.pgdp.net/c/tools/page_browser.php?project=projectID640cfc2f95357&imagefile=$1.png&mode=image">
</listPrefixDef>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<list>
<item>2024-05-03 Begonnen.
</list>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text rend="stylesheet(style/classic.css)">
<front id=frontmatter>
<div1 id=cover type=Cover>
<p><figure id=cover-image rend="image(images/new-cover.jpg)">
<figDesc>Nieuw ontworpen voorkant.</figDesc>
</figure>
<pb id=pb.a facs="f:001">
<div1 id=frontis type=Frontispiece>
<p><figure id=frontispiece>
<head>Nauwkeurige
<lb>BESCHRYVINGE
<lb>VAN
<lb>ZURINAME</head>
<p><hi rend=sc><hi>Te Leeuwarden</hi></hi>, By <hi rend=sc><hi>Meindert Injema</hi></hi>.
</figure>
<pb id=pb.c facs="f:003">
<div1 id=titlepage type=TitlePage>
<p><figure id=titlepage-image rend="image(images/titelpagina.jpg)">
<figDesc>Oorspronkelijke titelpagina.</figDesc>
</figure>
<titlePage>
<docTitle><titlePart>BESCHRYVINGE
<lb>VAN DE
<lb>VOLK-PLANTINGE
<lb>ZURINAME:</titlePart>
<titlePart type=sub>VERTONENDE
<lb>De Opkomst dier zelver Colonie, de Aanbouw en Bewerkinge
<lb>der Zuiker-Plantagien. Neffens den aard
<lb>der eigene natuurlijke Inwoonders of Indianen;
<lb>als ook de Slaafsche Afrikaansche Mooren;
<lb>deze beide Natiën haar Levens-manieren,
<lb>Afgoden-dienst, Regering,
<lb>Zeden, Gewoonten en dagelijksche
<lb>Bezigheden.
<lb>MITSGADERS
<lb><hi>Een vertoog van de Bosch-grond, Water- en Pluim-Gediertens;
<lb>de veel vuldige heerlijke Vrugten, Melk-agtige
<lb>Zappen, Gommen, Olyen, en de gehele gesteltheid
<lb>van de Karaïbaansche Kust.</hi>
</titlePart>
</docTitle>
<byline>DOOR
<lb><docAuthor>J. D. HL.</docAuthor>
<lb>Verrijkt met de Land-Kaart (daar de legginge der Plantagien worden aangewezen) en Kopere Platen.
<lb>Den Tweden Druk.
</byline>
<figure id=ornament.cover rend="image(images/ornament1.png)">
<figDesc>Ornament.</figDesc>
</figure>
<docImprint><hi>Te <hi rend=ex>LEEUWARDEN</hi></hi>,
<lb>By <hi rend=ex>MEINDERT INJEMA</hi>, Boek-drukker en
<lb>Verkoper voor aan in de St. Jakobs-straat, 1718.
</docImprint>
</titlePage>
<pb id=p.e n="*2" facs="f:005">
<div1 id=opdragt type=Dedication>
<p rend=center><hi rend=xl>OPDRAGT</hi>
<lb>AAN
<lb><hi>De Wijze, ED. Voorzienige HEEREN</hi>,
<lb><hi rend=large>DE HEEREN</hi>
<lb><hi rend=xxl>DIRECTEUREN</hi>
<lb>VAN DE
<lb>Geoctroijeerde Societeit van <hi rend=ex>ZURINAME</hi>
<lb>tot <hi rend=ex>AMSTERDAM</hi>.
<p rend=center><hi>In 't Particulier d' ED. HEER en Mr.</hi>
<lb><hi rend=xl>PAUL van der VEEN,</hi>
<lb><hi>Voormaals Gouverneur Van de gehele Colonie Zuriname,
<lb>Rivieren en Distrikten van
<lb>dien, enz. enz.</hi>
<p rend=salute>MYN HEEREN.
<p rend="initial-width(164px) initial-height(167px) initial-image(images/initial-d1.png)">De geheugen van eerbewijzen, in een goeden boezem opgesloten, overtuigen my, wanneer zulks bezeffe, om door dit ontwerp aan mijn pligt te denken, <pb id=p.f facs="f:006">door een papiere Kind, in zijn gebrekkelijke geboorte, aangedrongen door vele kwade lasteringen, daar mede deze Colonie <hi>Zuriname</hi> zig in 't gemeen belemmert vind; hebbe door overtuiginge, dat ik zelfs in die Provintie geweest ben, ter dier tijd van de Regeringe des Heer <hi>Van der Veen</hi>, de ware geschapentheid dier Land-streek, door mijne nieuwsgierige onderzoekinge van oog en gedagten, zonder eenige verzieringe, eenvoudig, met een volkomene waarheid bestaan, ten papier te brengen, op dat niemant reden zou vinden om my voorbarig te beschuldigen, van Doornen voor Rozen te stroijen.
<p>Het moet ons te meer verwonderen, als wy zien in wat verandering God den Aardbodem gesteld heeft, onder de kennisse van de Menschen die door aangeborentheid genegen zijn tot onderzoekinge <pb id=p.g n="*3" facs="f:007">der zelver, wanneer wy komen te overwegen de Scheppinge der Aarde en der Zee, geschikt, in zodaniger voegen als men de Wateren ziet rusten op het middel-punt der Aarde, weêrhoudende door de geheimenisse van d' Almagtige, en door Eb en Vloed, dewelke nimmer meer hare palen of bepalinge zijn overtredende: Zo groot is der zelver gehoorzaamheid aan God, die hem het wezen en de wet gegeven heeft.
<p>Ik hebbe te meer my gedragen aan de voorgemelde Heer <hi>Van der Veen</hi>, op dat zijn Ed. getuige zal konnen, dat ik my niet te buiten gâ met eene verzieringe, nog door eenige inzigten, maar voorstelle een momaangezigt (daar van het wezentlijke schoon nog in zig zelfs verborgen legt, dat dikmaals maar een weinig lasterens van noden heeft om het alles te verderven,) het welk <pb id=p.h facs="f:008">in vele Jaren door zorg en moeite dusdanig is opgeklommen: Dier oorzaak hebbe dit mijn klein werkje, met de Titul van <hi>Zurinaamsche Beschrijving</hi>, begunstigt.
<p>Mijn Heeren, U. Ed. zullen ingevolge vinden van wat Natien 't Landschap word bewoond; de Regeringe over 't Volk, en der Christenen Godsdienst stoel; de aanlegginge der Plantagien, dier schone voordelen en vermakelijke Woninge, de ruime Huis-houding en het bewind der zelve.
<p>Verders het dagelijksche leven en Goden-dienst van 't eigen Landaard-volk, in 't gemeen genaamt <hi>Indianen</hi>. Dies te neffens de Slaafsche <hi>Afrikaansche Mooren</hi>, hare Land-arbeidinge; mede der zelver by-gelovige Afgoden-dienst, en haar meerder gehoorzaamheid aan de Christenen, als wel d' <hi>Indiaansche</hi> Volkeren. <pb id=p.i facs="f:009">Wijders, tot dezer beider Sexen Lighaams onderhoudinge, van Spijs en Drank die zy genieten en bereiden; hare Huwelijken en Begraaffenisse.
<p>Ingevolge de veel vuldige zoorten van kostelijke en dierbare Geboomtens, en Gewassen, Vrugten en Planten, Kruiden en Bloemen. Dies te neffens Land- en Water-gediertens; verscheide Harssen en Gommen. Als mede wat zoorten van <hi>Europëische</hi> Aard-Vrugten tegenswoordig voor de Keuken aangekweek, en tot voort-telinge gebragt worden.
<p>U. Ed. hebben niet te zien op een Historiaale stijl of Romansche schets, dewijl door verdeeltheden van veranderende Materien alleen hebbe gememoriëert, en beknoptelijk alles in zijn zamen-hang en Hooft-delen gebragt. <pb id=p.j facs="f:010">Zoekende hier door geen eere of voordeel, nog plaats te hebben in 't Cabinet der Geleerden. Dies zo veel doenelijk, zonder mengeling van bastartwoorden, voortgevaren; wetende dat alle dingen in de Tijd veranderen.
<p>Gelieft het aan te zien, Mijn Heeren, als een gering Geschenk van een arm Man, die een hand vol Water de Koning <hi>Artaxexes</hi> aanbood, en voor genotene weldaden niet anders konde bybrengen.
<p>Bekorte deze, Mijn Heeren, met te hopen dat mijn goede mening Uwen Ed. zal aangenaam zijn, naar toe wenschinge dat deze Colonie mag toe nemen in een Horen van overvloed, tot genoegen en voordeel van U Ed., als geinteresseerde, met aller der zelver goede Ingezetenen, het deel meugt genieten van <hi>Abraham</hi> na de belofte Gods: U Ed. <pb id=p.k n="**" facs="f:011">alle te zamen bevelende de bescherminge zijner genade. Zal, met eerbiedig Respect, verblijve na groetenis en geringe Dienst-presentatie,
<p rend=signed>MYN HEEREN,
<p rend=signed><hi>U. Ed. Dienstwillige Dienaar</hi>,
<p rend=signed>J. D. HL.
<pb id=p.l facs="f:012">
<div1 id=voorberigt type=Preface>
<head>VOOR-BERIGT
<lb>AAN DEN
<lb>BESCHEIDENE
<lb>LEZER.</head>
<p rend=salute><hi>WAARDE VRIENDEN</hi>:
<p rend="initial-width(104px) initial-height(105px) initial-image(images/initial-i.png)">Indien zodanige Schrijvers en schriften, welke te gelijk 't nut en 't vermakelijk voordragen, altijd billijk in waarde gehouden en gepresen zijn geworden: zo zijn gewisschelijk Beschrijvingen, zo van Geschiedenissen, als van Natuurlijke Zeldzaamheden, in 't gemeen in agtinge, alwaar in de regtschapene Lezers op een bezondere wijs t' zamen gaan. Ja, ook 't nut met zo veel meer nadruk als de exempelen altijd beter leren, dan blote vermaningen of waarschouwinge; waarom ook de H. Schrift ons tot de voorbeelden wijst, om ons daar in, en aan te spiegelen, 't zy om daar door afgeschrikt te worden van 't kwade, <hi>Luc.</hi> <hi rend=sc>XVII</hi>: 32. 2 <hi>Petr.</hi> <hi rend=sc>II</hi>: 4, 5, 6. <hi>Judæ</hi> vs. 7. of aangezet te worden tot het goede, en vertroostinge op te vatten in verdrukkingen, <hi>Jacob.</hi> v: 10, 11, en ander wegen 't vermaaklijk met zo veel meer aangenaamheid, als de verscheidenheid der velerlei voorkomende dingen behaaglijker is.
<p>Als wy nu uit aanmerkinge der Schepzelen kragtig werden aangezet, om ons te verwonderen over des Scheppers, wijsheid, <pb id=p.m n="**2" facs="f:013">magt, goedheid, &c. en daar door opgewekt worden, om gedurig uit te barsten, in zijnen lof. Zo is 't dan een zaak van zonderlinge nuttigheid, niet alleen de werken zijner handen te betragten in onze Gewesten, (welke door 't dagelijks gezigt van onze eerste Jeugd af, ons nu algemeen geworden, en derhalven by de meeste menigte in weinig opmerking zijn, om door de zelve tot hoger gedagten zig te laten op-trekken,) maar ook het oog te slaan op de dingen, in andere Landen, welke ons vreemd voor komen, en derhalven een meerder aanleiding geven tot den roem des Almagtigen; meer genoege nemende in de heldere Zon schijnende dag, als in de treurende nagt der duisternis.
<p>Buiten dit is 'er ook een Politicq nut en vermaak in 't bezoeken van vreemde Gewesten; d' eerste weêr vinder der een tijd lang vergetende Nieuwe-Oude-Wereld. d' Eerste treden op deze <hi>Amerikaansche</hi> boden gedaan hebbende, waren gelijk als verstomd en verzet van opgetoge verwondering, over de uitstekende aangenaamheid, waar mede dit Werelds-deel van den Hemel begelukkigt was. Daar in ook deze Colonie <hi>Zuriname</hi> haar talent van zegeningen rijkelijk bezit, als boven maten zierelijk, aanlokkelijk en lustrijk, dat men zig laat voorstaan in 't Paradijs te zijn: dan oog en neus weiden zig byna nooit zat aan de lustige Bosschen, welke de wandelende met zo veelvuldige veranderinge, 't gezigt en den reuk verkwikkende bloessemen, hier zo wit als Sneeuw, daar van een purper, gints van een scharlaken, van een rozen, van een goud-geel, van een violette bruine verwe; de Koning <hi>Salomon</hi>, in zijn magtig Purpere en Zijde gewaden, beschamen.
<pb id=p.n facs="f:014"><p>Niet genoegzaam men aanschouwen kan 't merkwaardig aardige Gevogelte, 't welk de beeldende natuur d' eene onvergelijkelijke <hi>Appelles</hi> trek over d' ander op, en aan de vleugelen en vederen had geschildert.
<p>Desgelijks ook de menigerlei en wonder zeltzame Dieren, welke <hi>Europa</hi> niet kend.
<p>De mond stilt de honger met velerlei <hi>Nectar</hi> lieflijke en hertsterkende Vrugten, die de warmte der Zon, de Vrugt der plante zijn makende, en doet die in de zelve zig opwaarts beuren. Hebbende dies het zaat van yder Boom en Plant in zig de eigenschap harer oorspronk, in verscheidene vogten, zo wel Hars-agtige, Oly en Melk-agtige, als mede zuure en zoete of scherpe.
<p>Ik begeer de waardige roem der <hi>Nederlandsche</hi> Vrouws-perzonen niet te verkleinen, als een tegens de billijke redenen en onbetamelijke zaak zijnde; dog bekenne geerne dat d' <hi>Indiaansche</hi> Natien, zo Mannen als Vrouwen, in haar zo een voldoenent vriendelijk en lieflijk wezen dragen, dat zy voor de schoonheid van een <hi>Nederlandsche Helena</hi> zig niet hebben te verbergen; zijnde in vernuft, en velerlei treffelijke vindinge in zig altoos genegen.
<p>En beken, dat andere Landen in Konsten en Wetenschappen de voorrang hebben, dog evenwel niet in allen: want immers kan de Menschen 't grote nut ontstaan, uit zulke Landen, daar de Vrede meer als den Oorlog floreerd, daar men meer Zuiker-Ayren, als Spiessen en Kogels ziet, daar meer Vrugten ingezamelt als verdorven worden; daar de Natuur den Hoorn des overvloeds rijkelijk uitschuddet, en wederom <pb id=p.o n="**3" facs="f:015">andere Gewesten, door middel van Schip-vaart, laat toe komen.
<p>Zoude deze <hi>Amerikaansche</hi> Bosch-dieren, <hi>Phacos</hi> of <hi>Pincos</hi>, 't gebrek der rennende Harten niet genoegzaam konnen vergoeden? Zijn de Apen zo gants verwerpelijk, welk aan de Tafel in de Keuken (neffens de dienstbare <hi>Moorsche</hi> Dogters en hare Zuigelingen) uw voor Dienst-knegten en Dienst-maagden verstrekken? nog veel honderd andere nuttige, en te gelijk vermakende, Gediertens laat ik agter blijven; en zo vele duizend Vogelen met hare schone vederen voor-by vliegen; en de menigvuldige veranderende Visschen voor-by swemmen; daar-en-boven laat ik de Schatten en Rijkdom voor dit maal in d' aarde steken, op dat de Lezer in den eersten opslag niet al te ongelooflijk werde.
<p>Vraag het nog veel scharper verstand <hi>Salomons</hi>, waarom hy zulke kostelijke en moeijelijke Schip-vaarden na <hi>Ophir</hi> aanstelde, onaangezien hy heerschste in een Land vloeijende van Melk en Honig? Met weinig houd men wel Huis, maar met meer, veel aanzienelijker en bekwamer, wanneer de gierigheid zig niet daar onder vermengt. Of schoon <hi>Judæa</hi>, <hi>Syrien</hi>, <hi>Arabien</hi> en <hi>Mooren-land</hi>, geenzins arm waren van natuurlijke gaven, zo verlangde hy dies niet te min ook te mogen zien Ebben-hout, Apen, Papegaaijen en andere Gediertens, desgelijks ook <hi>Indiaansche</hi> Kruiden en Gewassen.
<p>De Lezer zal in deze Inhoud vinden een treffelijk Veld van veel vuldige Gewassen, Wortelen, Kruiden en Planten, Vrugt-dragende en andere Geboomtens zig aanmerklijk makende, 't zy door hare uitstekende en voedzame of verkwikkende Vrugten, <pb id=p.p facs="f:016">of door haar zeltzame gestalte, of door andere harer wonderlijke eigenschappen; en te gelijk aangewezen hare deugden, werkinge en gebruik, zo tot onderhoud van 't Menschelijk geslagt, als bekwaam tot Medicijnen.
<p>Dies hebbe ik deze mijn volbragt Boekje, de Titel gegeven van <hi>Zurinaamsche Beschrijving</hi>, vertonende kurieuze aanmerkingen, de opkomst van de zelve Colonie, de Aanbouw der Zuiker-Plantagien door de Christenen aldaar; de Kerken-dienst, neffens de Politijque Regeringe. Den aard der eigene natuurlijke vrije Inwoonders, of anders genaamt <hi>Indianen</hi> en <hi>Indianinnen</hi>; alzo ook de Slaafsche <hi>Afrikaansche Mooren</hi>; deze Natien hare Levens-manieren, Afgoden- of Bygelovige-dienst, neffens de dagelijksche Bezigheden, hoe de zelve Leven, Huwelijken en Begraven worden. Met een vertoog van de Bosch-grond, Water- en Pluim-Gedierten; de veel vuldige heerlijke Vrugten, en de gehele gesteltheid der zelver Colonie: met een aanvoeginge van 't Octroy over die Provintie gegeven; en verrijkt met de Kaart van 't zelve Landschap (daar de legginge van de Plantagien, met hare namen, worden aangewezen) en Kopere Platen.
<p>Alles, zo veel mogelijk was, in zijn Hooft-delen en geschikte ordre gehouden, zo van de vreemde Volkeren, meest al de daden en gelegentheden haars ganschen Leven, hare Dragten, Hand-werken, Wetenschappen, Konsten, Koophandel, verlustigings Oeffeningen, Zeden en Gewoontens, zo wel verfoeijelijk, oneerbaar, walglijk en schandelijk, &c. Om de zelve ongeveinst regt eigentlijk te beschouwen, hebbe ik in plaats van Scheep te gaan, en vele duizenden van onstuime <pb id=p.q facs="f:017">golven te door ploegen, mijn Pen; als in eene zee van de geloof-waardigste vreemdigheden genat, welke deels in eigener Perzoon, in <hi>Zuriname</hi> gewoond, hebbe onderzogt en beschouwt; en deels d' eere te geven aan eenen S<hi rend=sup>r.</hi> <hi>Cornelis Pieterssen Elderssen</hi>, dier tijd Koopman, aldaar wonende in de Stad, of zo men anders wil Vlek <hi>Paramaribo</hi>, by wien ik mijn Inwoninge en Tafel hadde. Alzo ook door een Mons<hi rend=sup>r.</hi> <hi>Adriaan van Zwol</hi>, dier tijds Directeur op een Plantagie, die my verscheide dezer vreemdigheden hebben doen zien. 't Zoude te lang vallen, hier te willen aanwijzen, wat voor nuttigheid in 't vervolg dezer dingen te vinden zijn, wanneer men bescheidentlijk op 't regte gebruik doeld.
<p>Laat uw ook niet onbedagt voor komen, Bescheidene Lezer, de vreemde benaminge die deze Natien in hare Taal hebben, dan een en de zelve zaak drukken zy uit in verscheidene woorden, niet altoos by 't zelve blijvende; dies hare Talen, zo <hi>Indianen</hi> als <hi>Mooren</hi>, zeer swaar te leren zijn.
<p>Gy ziet verders in dit Lust-hof, en vreemde gewest des Werelds, van den Almagtigen en al Wijzen God gebouwd, door zijn dienares de Natuur, en velerwegen door Menschelijke vlijt en konst op-gepronkt, en tot verder volmaaktheid gebragt. Ook<!-- sic -->
<p>De gesteltenis der Lugt, eigenschappen des Weêrs, verdelinge der Jaar-getijden. Hier ziet men Poelen, Beken, Rivieren, Zeën en Zee-Monsters, Regen, Storm-wind, Donder en Blixem zal ook geweldig rumoeren, zonder nogtans u te beschadigen. Ondertusschen zult gy alles eigentlijk konnen zien en door zien, daar uit aanleiding nemende, om dien <pb id=p.r facs="f:018">wonderlijken Schepper te verheerlijken tot een gemoeds-verlustiging.
<p>Belangende de Stijl, van my, in dit Werkje gebruikt, heb de zelve zodanig zoeken te vormen dat ik van elk zoude konnen verstaan worden, om voor de eenvoudige niet duister te zijn: Dies ook verzoeke my, in deze niet weinige Druk of Schrijf-feilen, te verschonen, wijl mogelijk het <hi>Friesche</hi> accent met het <hi>Hollands</hi> niet over-een-komende zijn zal; werdende deels ook uit de Pen na de Druk-pars gezonden, willende de zelve gaarde verbeteren. Ondertusschen den Lezer verzoekende, dat hy niet te haastig, eenige hem te wonderlijk voorkomende zaak, gelieve te veroordelen, maar veel eer zig indagtig make, dat 'er veel in de Natuur is 't welk wy niet weten.
<p>Ziet daar, nieuwsgierige Lezer, schoon de Natuur het eene Land wat kariger met haar gaven als 't ander by woond, zo toond zy zig egter, in zulken geval, over 't min begaafde geen Stief-moeder te zijn, maar zy blijft een getrouwe en milddadige Natuurlijke-moeder aller Landen, of wel 't eene wat meer uit hare borsten drinkt als 't andere, 't gene zy dit Gewest schenkt, onthoudze een ander Gewest, om dat het zelve veel ligt niet diend, of op datze gezamentlijk dies te beter onderhouden mogen worden; dit geschied niet uit nood of magteloosheid, want hy die alles gemaakt heeft is en blijft Almagtig, maar op dat alle dingen na een zekere ordre en maat wierden geregeert; of ons schoon het eene Landschap te koud en 't ander te heet dunkt, zo is dit egter geen eigentlijke onmatigheid in zig zelven, maar een regt wel geordonneert Temperament voor zodanig een Landstreek alder-bekwaamst, <pb id=p.s n="***" facs="f:019">moetende wel-standigheids halven tegens de andere delen der aarde juist een zodanige, en niet eene andere proportie hebben. Een wel hebbend Huis-vader heeft in zijn, en onder zijn Huis-raad, niet alleen Goudene en Zilvere, maar ook Kopere en Yzere Vaten en Werk-tuigen. Men vind in Koninglijke gebouwen zo wel slegte vertrekken voor de Dienaars, en duistere plaatzen voor de Stal-jongens, als Palleizen, Thronen en zierlijke Kamers voor Princen, Edellieden en aanzienelijke Gasten; dits geen onorder, maar een juist gepaste ordere. Zo heeft ook d' alderwijste Bouw-heer dezes Werelds 't eene Volk iet gemakkelijkers, en 't ander iet swaarders, verordonneert en toegedeelt; maar evenwel niemant van nootdruft onverzogt gelaten.
<p>Hier mede eindige den Inhoud dezes Boeks, met toewensching aan uw gezegende <hi>Friesche</hi> schaar, dat het uw alzo behagen mag, gelijk ik uw, in allen dele, ben voorgekomen, eerlijk en in eenen goede wandel, meer om uw te behagen, als mishagen; bevlijtigende my om uwen Vriend genaamt te mogen worden, en my over te brengen tot uwen Zegen, om vrugten te plukken uit uwen schoot; en, zo 't God wilde, d' overige mijner dagen, met uw, in genoegen en eere door te brengen; 't welk uw, neffens my, de Heere verlene na zijn Almagtig behagen. Uw groetende ben
<p rend=signed><hi>Waarde Vrienden, Uw D. W. D<hi rend=sup>r</hi>.</hi>
<p rend=signed>J. D. HL.
<pb id=p.t facs="f:020">
<div1 id=lofdicht type=Poem>
<head>OP HET
<lb>GEGRONDE WERK
<lb>Van den Autheur,
<lb><hi rend=ex>GENAAMT</hi>
<lb>BESCHRYVINGE van ZURINAME.</head>
<lg type=Poem>
<l rend="initial-width(108px) initial-height(102px) initial-image(images/initial-w.png)">Wat heeft de Zatan magt op 's Menschen hert gewonnen,
<l>Wanneer hy hem, door schult en dwaasheid onbezonnen,
<l rend="indent(2)">Trok van zijn Schepper af; en brak het schone beelt,
<l rend="indent(2)">Dat God door zijnen geest in hem had voortgeteelt;
<l>Want van Gods beelt berooft, wil hy weêr beelden maken
<l>En dat van Bomen-hout, van Steenen en van Staken,
<l rend="indent(2)">En is gelijk een Kind, nu in zijn eerste Jeugd,
<l rend="indent(2)">Met Poppen en een Kraam van Kinder-tuig verheugd.
<l>Maar dat het droevigst is, door wonder groter laster,
<l>Zo maakt de Zatan nog zijn Helsche banden vaster,
<l rend="indent(2)">Als hy den Mensch beweegt tot dit verkeert verstand,
<l rend="indent(2)">Dat God is als een Mensch of eenig Vee te Land:
<l>God schiep ons na zijn beeld, dit willen wy hem lonen,
<l>Als wy hem in een beeld van Mensch of Vee vertonen.
<l rend="indent(2)">ô Slegte dankbaarheid en gans verzuft, vernuft!
<l rend="indent(2)">Als of God door 't getal van beelden stond verbluft.
<l>De Jode, schoon hy haat het dwaze beelde maken,
<l>Derft in het tegendeel de Godheid schier verzaken.
<l rend="indent(2)">De Amerikaan, die poogt, door list en schone schijn,
<l rend="indent(2)">Den eerste Vriend van God, ja zelver na te zijn.
<l rend="indent(2)">En d' Afrikaansche Moor, tot aller wijzen spot,
<l rend="indent(2)">Haar, en ook and're, zelfs verstrekken tot een God,
<l>Dus valt God uit den Throon. Maar lof zy deze Mannen,
<l>Die ooit haar snege brein hier hebben ingespannen,
<l rend="indent(2)">Op dat de Wereld bleek dat ons herstelde leer,
<l rend="indent(2)">Alleen den groten God vergunt zijn eigen eer.
</lg>
<pb id=p.u n="***2" facs="f:021">
<div1 id=toc type=Contents>
<head>TAFEL
<lb>VAN DE
<lb>HOOFT-DEELEN.</head>
<p rend=tocChapter>EERSTE HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Nauwkeurig onderzoek van de eerste Ondekkinge van Amerika, en des zelfs aangelegene Landen.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb1>1</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>II. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Van de Natuurlijke Gesteltheid der Karaïbaansche Kust.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb12>12</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>III. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Van de Gematigheid der Lugt en van de Jaar-Zaizoenen op de Zurinaamsche Kust.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb20>20</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>IV. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Handelende van Parimaribo of Nieuw Middelburg, 't Fort Zelandia, Sommelsdyk, enz<corr>.</corr> als mede het Leven en Sterven van de Heer van Sommelsdyk, en de Onderneminge der Franschen op Zuriname.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb46>46</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>V. HOOFT-DEEL
<p rend=tocArgument><hi>Hoe het Zuiker-Riet in Amerika is overgebragt. Van 't Riet Mambou en Rotang. Planting en Aankweking van het Zuiker-Riet op Zuriname. Schade der Mieren. 't Gestel der Zuiker-Molens, en des zelfs Bewerkinge. 't Zuiker-Riet op alle Kusten waar het gevonden werd<corr>.</corr> Woon huis der Planters, Neger-huisjes en 't Stookhuis<corr>.</corr> Wat een Plantagie wel zou kosten om van nieuws aan te leggen.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb65>65</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>VI. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Aard, Natuur en Eigenschappen der Swarte Slaven, des zelfs Geboorte Plaatzen en verdere overvoeringe aan de Amerikaansche Kust, enz.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb90>90</ref>.</ab>
<pb id=p.v facs="f:022"><p rend=tocChapter>VII. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Handelende van de Karaïbanen of Amerikaansche Inwoonders van Zuriname.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb124>124</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>VIII. HOOFT-DEEL
<p rend=tocArgument><hi>Van de gewoonlijke Maaltyden der Karaïbanen. Onthaal dat zy doen aan die haar gaan bezoeken. Van de Oorlogen en onthaal aan hare Oorlogs-gevangenen. Huwelijken, Geboorte, en van d' Opvoedinge der Kinderen. Ouderdom, Ziekten, van de hulpmiddelen om de gezontheid weder te krijgen, van hare Dood, en van hare Lyk-pligten.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb141>141</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>IX. HOOFT-DEEL
<p rend=tocArgument><hi>Van de viervoetige Dieren, zo wilde als tamme, die op de Kust van Zuriname gevonden werden.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb169>169</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>X. HOOFT-DEEL
<p rend=tocArgument><hi>Veelderlei zoorte van Diertjes, zo Ongedierte als andere.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb175>175</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>XI. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Van d' aanmerkelykste Vogelen, en andere Gedierten, zo talryk als het Land de zelve op geeft.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb183>183</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>XII. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Van de Visschen en Zee-gedrogten die op deze Kust gevonden werden.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb193>193</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>XIII. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>De Aard der Bomen, dier Vrugten en Aard-gewassen.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb203>203</ref>.</ab>
<p rend=tocChapter>XIV. HOOFT-DEEL.
<p rend=tocArgument><hi>Verscheide soorten van Melk of Wateren, zo die uit eenige Stammen en Vrugten der Bomen vloeyen, en Medicinaal zyn. Als mede van Gommen of Harsagtig Pek dat uit de Bomen druipt. Wyders Olyen, welke door middel van een snede in de Stammen der Bomen gedaan, vloeid.</hi> <ab type=tocPageNum>Pag. <ref target=pb235>235</ref>.</ab>
<pb id=p.w facs="f:023">
<div1 id=divMap type=Map>
<p><figure id=kaart rend="link(images/kaarth.jpg)">
<head><hi rend=sc>Land Kaart</hi> van de Land Streeken <hi rend=sc>Cottica Comowini</hi> en <hi rend=sc>Suriname</hi></head>
</figure>
<pb id=pb1 n=1 facs="f:025">
</front>
<body>
<div1 id=ch1 type=Chapter n=I>
<head type=super>BESCHRYVINGE
<lb><hi rend=small>Van de Volk-Plantinge</hi>
<lb><hi rend=xl>ZURINAME,</hi>
<lb>COMMAWYNE, COTTECA,
<lb>en PIERICA of COTTERA.</head>
<head type=label>I. HOOFT-DEEL.</head>
<head><hi>Nauwkeurig onderzoek van de eerste Ondekkinge van Amerika, en des zelfs aangelegene Landen.</hi></head>
<p rend="initial-width(163px) initial-height(160px) initial-image(images/initial-h1.png)"><note place=margin>Inleiding.</note> Hoewel uit de gedenk-schriften der voorlede tijden genoegzaam wereldkundig is, dat verscheide Volkeren reets vele euwen herwaarts zig als om strijd in de zee-vaart ge-oeffent hebben; blijkt het egter ook niet minder klaar uit de zelve Historien, dat de Ouden, zelfs op hunne vermaardste togten, in ruime zee nauwlijks buiten 't gezigt der stranden durfden steevenen, en doorgaans de aan-een-hangende Kusten maar zorgvuldig volgden; ten zy ze, of <pb id=pb2 n=2 facs="f:026">uit eige bevinding, of uit mede gedeelde waarnemingen van anderen, de gelegenheid der afgescheide Kusten kennende, ergens een korte en verzekerde overvaart konden doen. Wanneer zy dan zo verr' in zee geraakt waren, dat 'er van hen geen land meer gezien kon worden, werd de kours by dag naar de op- en onder-gang der zonne, en 's nagts naar de berugte gesternten van de grote en kleine Beer <corr sic="ge-geregelt">geregelt</corr>. Dog deze streekwijzers waren van geen dienst als by helder en bekwaam weer. Daar-en-tegen, met een benevelde en betrokke lugt door storm eerder overvallen, als ze een veilige haven konden bereiken, waren ze van alle kanten voor 't woedende geweld der winden en zee-en, en alzo voor eene byna onvermijdelijke Schip-breuke blootgestelt. Te meer, naardien 't gansche gestel hunner Vaar-tuigen op verre na zo bekwaam niet was, als dat van de Schepen, waar mede men nu ter tijd den Oceaan bouwt. 't Was by ouds ook weinig in gebruik by tegen-wind de togt met laveren te vervorderen: en by <hi>Grieken</hi> en <hi>Romeinen</hi> eene algemene gewoonte, de zee-vaart jaarlijks van den elfden November tot den tienden Maart te staken. Gedurende welken tijd men de zee wegens 't gevaar der menigvuldige stormen als voor onbevaarbaar hield, halende daarom de Schepen op het droge, die men niet eerder, als in 't begin der Lente, weder in 't water liet lopen, om 'er een togt mede te doen. Daar-en-boven hadden <note place=margin>Onkundigheid van de Ouden in de zee-vaart.</note> zelfs de ervarenste Zee-luiden in die tijden zeer weinig of gene kennis van de gedaante der ver-afgelege Kusten, van de gesteltheid der gronden, van de verscheide bewegingen en veranderingen der zee-en, nog van de algemene passaat-winden, en van de zoo genaamde moussons, die onder den heten Hemel-kreits van de zee-varende nootzakelijk moeten waargenomen <pb id=pb3 n=3 facs="f:027">worden. Waar uit ligtelijk af te nemen is, hoe gevaarlijk het eertijds geweest zy, midden over den woesten Oceaan, wiens uitgestrektheid men niet wist, Landen op te zoeken, dien toen geheel onbekent, of immers maar uit losse gissingen schijnen bekent geweest te zijn. Zo 'er evenwel ten dien tijde nog zulke stoute waaghalzen gevonden waren, die dusdanige togten met het uiterste gevaar hunner levens hadden ondernomen, zou het nogtans voor hen byna volkomen onmogelijk geweest zijn, zonder eene betere kennis van het Stuurmanschap en zonder een gestadige en wisse Streek-wijzer, de <hi>Amerikaansche</hi> Kusten, zo verr' over den Oceaan gelegen, te bereiken.
<p>Want dat de Aspunt-wijzende eigenschap van den Magneet-steen, en van den daar-aan-gestreke Kompas-naald, waar door nu ter tijd het Noorden en Zuiden, en alzo alle andere streken op alle tijden en plaatzen gevonden worden, aan de Ouden reets bekent zouden geweest zijn, en dat zelfs de <hi>Kartaginenzers</hi> op hunne zee-togten 't Kompas zouden gebruikt hebben word zonder grond te vergeefs beweert.
<p><note place=margin>In wat tijd het Kompas zou uitgevonden zijn.</note> Men vind hier van nergens het minste gewag in de Schriften der Ouden, die nogtans de andere eigenschap van de Zeil-steen, te weten, de zo genoemde aanhaling van het Yzer zo zeer geroemt hebben, en daarze zo nauwkeurig waren, in alles aan te tekenen, wat in de natuur wonderlijk, en voor de menschelijke zamenleving van eene zonderlinge nuttigheid was; hoedanig zekerlijk de Aspuntige kragt des Magneets, en 't gebruik van het Kompas, beide in de dertien-honderste of 't begin der veertien-honderste euw eerst uitgevonden, met regt verdienen ge-agt te worden.
<p><note place=margin>Hoeverr' de Ouden eenige kusten bekent zijn geweest.</note> Men heeft ook gene reden om te twijfelen, of de <pb id=pb4 n=4 facs="f:028">Ouden, zo ze van deze uitvindingen der latere tijden kennis hadden gehad, zouden hunne ondekkingen verder hebben voortgezet, en ons de gedagtenis daar van wel met eenige zekerheid hebben overgelevert. Daar nu uit de verhalen hunner togten op den Oceaan blijkt, datze, den <hi>Hellespont</hi> of de Straat van <hi>Gibralter</hi> uitgevaren, ten Noorden de vaste Kust van <hi>Europa</hi>, maar tot aan <hi>Noorwegen</hi> hebben ondekt, nevens de Eilanden langs deze streek leggende, van welke <hi>Theule</hi> het uiterste geweest is, in 't om varen van <hi>Brittanien</hi> alleen van verre gezien, en ge-agt te leggen op den drie-en-zestigsten graad der breedte; dat derhalven alzo geen ander schijnt geweest te zijn als <hi>Hitland</hi> of het Eiland <hi>Fero</hi>. Ten Zuiden van den <hi>Hellespont</hi> heeft men by ouds op den Oceaan insgelijks alleen de zoom der <hi>Afrikaansche</hi> Kust gevolgt, meest maar tot aan het kleinste of voorste gebergte van <hi>Atlas</hi>. Waarom het als een helde-daad werd aangemerkt en geroemt, dat de <hi>Kartaginenzer Hanno</hi> van <hi>Kadiks</hi> af tot aan het einde van <hi>Arabien</hi>, geheel <hi>Afrika</hi> omgevaren heeft. Het geen, volgens verhaal van <hi>Herodotus</hi>, ook eens uitgevoert van eenige <hi>Feniciers</hi>, die; uitgezonden van den <hi>Egyptischen</hi> Koning <hi>Nekus</hi>, en uit de <hi>Rode Zee</hi> in den Oceaan stekende, langs de stranden van <hi>Afrika</hi>, na twe jaren zukkelens, by de Pilaren van <hi>Herkules</hi>, of in de Straat van <hi>Gibralter</hi> aankwamen, en door de zelve naar <hi>Egypten</hi> wederkeerden. De History van eenen <hi>Eudoxus</hi>, die de zelve togt zou gedaan hebben, is reets van <hi>Strabo</hi>, als een beuzelagtig verdigtzel, verworpen.
<p>De uiterste ondekkingen, door gemelde <hi>Feniciers</hi> en <hi>Kartaginenzers</hi> ten Westen van <hi>Afrika</hi> gedaan, zijn geweest de <hi>Purper Eilanden</hi>, nu <hi>Madera</hi> en <hi>Porto Santo</hi>; de <hi>Gelukkige Eilanden</hi>, nu de overige <hi>Kanarische</hi>; <hi>Cerne</hi> nu waarschijnlijk 't Eiland <hi>Arguin</hi>; en eindelijk <pb id=pb5 n=5 facs="f:029">de <hi>Gorgadische</hi> en <hi>Hesperische</hi> nu de <hi>Zoute Eilanden</hi>, voor <hi>Kabo Verde</hi> verspreid. De berigten, die de Ouden ons van deze Kusten hebben nagelaten, zijn zo gering, zo onzeker, en met zo vele verzieringen doormengelt, dat daar uit wel te zien is; datze de zelve meest maar van verre bezigt hebben, of slegts door gerugt daar van iets gehoort.
<p>Dewijl het derhalven blijkt, dat deze Landen aan de Ouden reets bekent, van hen zo weinig bezogt zijn, is het dies te minder gelooflijk, dat ze de overvaart naar <hi>Amerika</hi> ongelijk moeilijker en gevaarlijk ooit voorbedagtelijk ondernomen hebben.
<p>In de oude Aard-beschrijvingen en Historien is ook nergens eenige zekere kondschap te vinden van die wijdlustige en vrugtbare Gewesten, die in de vijftien honderste euw, als geheel onbekende van onze <hi>Europëers</hi> eerst zijn opgedaan, en door de naam van <hi>Amerika</hi> onderscheiden, van de drie andere van ouds alleen bekende Hoofd-Delen des bewoonden Aardbodems. En hoewel de Ouden, hier en daar in hunne Schriften van grote en verr' over den Oceaan gelege Landen gewagende, van <hi>Amerika</hi> niet geheel onkundig schijnen geweest te zijn; is egter al wat zy daar van melden zonder grond, en steunt maar op nagelatene gissingen en onzekere waarschijnlijkheid, waarby de vrugtbare inbeelding vele herssen-schilderien gevoegt heeft. Hoedanig een onder andere is, de Beschrijving, die de Filosoof <hi>Plato</hi> geeft van een Eiland <hi>Atlantis</hi>, eertijds in den <hi>Atlantischen Oceaan</hi> West-waarts niet verr' buiten de Zuilen van <hi>Herkules</hi> gelegen, en zelfs groter als <hi>Asien</hi> en <hi>Afrika</hi> te zamen, maar door eene aard-beving en swaar onweer overstroomt, verzonken, en geheel verdweenen in den gemelden Oceaan, die wegens slijk en modder van dit verdronken Eiland volkomen onvaarbaar geworden <pb id=pb6 n=6 facs="f:030">was. <hi>Diodorus</hi> de <hi>Sicilaan</hi> verhaalt byna het zelve, behalven dat hy <hi>Atlantis</hi> met de <hi>Kanarische Eilanden</hi> schijnt te vermengen. Dog dewijl dit Land ten tijde van <hi>Plato</hi> reets niet meer in wezen was, daar <hi>Amerika</hi> nog geheel overig is, en door gene bezondere aard-bevingen of water-vloeden ooit verzonken, zal 't de moeite niet weerdig zijn, omstandiger aan te tonen, dat dit een louter verdigtzel is, van velen te onregt als een zeker berigt van <hi>Amerika</hi> bygebragt. Men ziet evenwel in de Schriften van <hi>Aristoteles</hi>, <hi>Elianus</hi> en anderen, dat de Schranderste der oude Natuurkundigen, uit de ronde gedaante des Aardkloots, aan hen genoeg bekent, wel vermoededen, dat 'er, behalven <hi>Europa</hi>, <hi>Asien</hi> en <hi>Afrika</hi>, nog andere grote onbekende Landen over den Oceaan lagen: waar aan men te minder twijfelde, na dat de <hi>Kanarische Eilanden</hi> ondekt waren. Dog dit vermoeden was zonder zekerheid, en bewijst niet, dat <hi>Amerika</hi> oud-tijds, anders als by gissing, bekent geweest is. Niet te min dunkt zommige, dat ze de ondekking dezer Nieuwe Wereld klaar voorzeid vinden van den Digter <hi>Seneka</hi> in het Treur-spel van <hi>Medea</hi>, met de woorden, die op dezen zin uitkomen: <hi>Het staat nog eens in latere tijden te gebeuren, dat de Oceaan de Wereld niet langer zo nauw insluite, en dat 'er een groot Land te voorschijn kome, wanneer de Stuurman Nieuwe Werelden zal ondekken, en Theule niet meer het uiterste der Aarde zijn.</hi> Hoe men dit ook op <hi>Amerika</hi> passe, en door des zelfs ondekking vervult agte; blijft het volkomen zeker, dat deze voorzegging van <hi>Seneka</hi> maar alleen gegront is op de onzekere onderstelling der Oude Wereld-Wijzen: en dat hier met eene vryheid aan de Digtkunde eigen, 't waarschijnlijke voor waar word opgedischt. Wy besluiten derhalven uit al het bovengemelde, dat de <pb id=pb7 n=7 facs="f:031">Ouden niet zekers van <hi>Amerika</hi> geweten hebben, dat het zelfs onmogelijk voor hen was die Kusten te bereiken, zo ze immer de roekeloosheid gehad hadden van zulks te ondernemen; en dat het daarom onbetwistbaar kan vast gestelt worden, dat dit groot Wereld-Deel in deze naast voorgaande euwen eerst ondekt is.
<p><note place=margin>De eerste ondekkinge van Amerika aan wie dat toegeschreven werd.</note> De eere van deze eerste ondekking van <hi>Amerika</hi> word doorgaans gegeven aan <hi>Kristoffel Kolonus</hi> (verkeerdelijk <hi>Kolumbus</hi> genoemt) eenes Visschers zone, geboren in het arm Dorp <hi>Arbizolo</hi>, onder het gebied van <hi>Genua</hi> niet verr' van <hi>Savona</hi>. Deze <hi>Kolonus</hi> van kindsbeen af een zee-man en zeer ervaren in de Wiskonst, verhuisde uit <hi>Italien</hi> met zijn Vader, die zig op <hi>Tenariffa</hi> neerzettede, gelijk hy op <hi>Madera</hi>. Alhier maakte hy Pas Kaarten voor, die langs de Kust van <hi>Afrika</hi> voeren, en nam ondertusschen waar, dat 'er buiten de Straat van <hi>Gibralter</hi> op gezette tijden Westelijke winden waaiden, vermoedende, dat de zelve van eenige nog onbekende Landen kwamen; die men, als eene Nieuwe Wereld, met 'er tijd zou konnen ondekken. 't Scheen <hi>Kolonus</hi> ook niet bedenkelijk, dat de Oceaan zig verder, als hondert en zeventig graden lengte, zou uitstrekken, zonder eenig vast Land tusschen beide. Terwijl hy dit dus aanmerkte en overdagte, gebeurde het, dat zeker <hi>Alfonso Sanchez de Huelva</hi>, uit <hi>Spanjen</hi> op de <hi>Kanarische Eilanden</hi> gewoon te handelen, door eene sware storm uit den Oosten belopen werd, en genootzaakt zig met zijn Schip aan weer en wind over te geven. Waar door hy, in agt-en-twintig dagen de hoogte der Zonne niet hebbende konnen peilen, gedreven werd aan een onbekende Kust, vol van Wilde Menschen. Van waar hy eindelijk, na veel gevaars en ellende, met nog maar vier of vijf van zeventien zijner Maats <pb id=pb8 n=8 facs="f:032">overig, met zijn reddeloos Schip te <hi>Madera</hi> binnen geraakte. Alwaar hy van <hi>Kolonus</hi> geherbergt en heuschelijk onthaalt werd, maar weinig dagen daar na overleed, hebbende aan den zelven een nauwkeurig verhaal, nevens de ontworpe Pas-Kaarten van zijn ongelukkige togt, gegeven. <hi>Kolonus</hi>, hier door in zijne gissingen en in hope van de ondekking eener Nieuwe Wereld gesterkt, deed daar van opening aan den Raad van <hi>Genua</hi>, met verzoek van onderstant tot deze onderneming, onder voorwaarde, van al, het geen, men zou opdoen, in handen van de Republijk te stellen. Maar dit voorstel werd, als beuzelagtig, van den Raad verworpen, en door den Broeder van <hi>Kolonus</hi> aan <hi>Henrik</hi> de VII. Koning van <hi>Engeland</hi>, en door hem zelven aan <hi>Alfonsus</hi> de V. Koning van <hi>Portugaal</hi> insgelijks te vergeefs voorgedragen. Weshalven <hi>Kolonus</hi> zig naar 't <hi>Spaansche</hi> Hof begaf, om te zien, of hy hier niet gunstiger dienaangaande zou gehoort worden; gelijk hy dan ook, door toedoen van eenige voorname Hovelingen, aan den Koning <hi>Ferdinandus</hi> werd voorgesteld, in 't jaar 1486. maar van den zelven niets kon verkrijgen, als na dat de Oorlog tegen de Mooren van <hi>Grenade</hi> gelukkig ge-eindigt was. Wanneer men een besluit nam, de kans eens te wagen, en daar toe aan <hi>Kolonus</hi> byzettede, een groot Schip met twe Brigantijns, voorzien naar behoren, nevens een opschot van zestien duizend Dukaten, geleent van een Geheim-schrijver des Konings, wiens Schat-kist door de Oorlogen was uitgeput. Hier mede stak <hi>Kolonus</hi> van <hi>Kadiks</hi> in zee, den 3. Augusty 1492., de koers nemende van de <hi>Kanarien</hi> West aan, en ondekte den 11. October des zelven jaars, als het eerste Land, <hi>Gunahami</hi> een der <hi>Lucaysche</hi> Voor-Eilanden van <hi>Amerika</hi>, dat hy <hi>S. Salvador</hi> noemde. Vervolgens deed <hi>Kolonus</hi> op deze <pb id=pb9 n=9 facs="f:033">togt <hi>Kuba</hi> en <hi>Hispaniola</hi> op, en eenige van de zijne op deze nieuwe Wingewesten gelaten hebbende, om ze te bewaren, keerde hy zelf naar <hi>Spanjen</hi>, om aan den Koning <hi>Ferdinand</hi> verslag te doen. Minlijk werd hy van den zelven ontfangen, en, tot Grande van <hi>Spanjen</hi> verheven, in 't volgende jaar 1493. voor de twede maal met een magtige Vloot afgevaardigt, om de nieuwe ondekkinge verder voort te zetten. 't Geen dan ook, gelijk bekent is, van <hi>Kolonus</hi> op zijn overige togten, en vervolgens van vele anderen met voordeel is uitgevoert. Onder de zelve word <note place=margin>De naam van Amerika waar die van afkomstig is.</note> ook opgestelt <hi>Amerikus Vesputius</hi>, <hi>Florentijnsch</hi> Edelman 1497. insgelijks van den <hi>Kastiliaanschen</hi> Koning (andere schrijven van <hi>Emmanuël</hi> Koning van <hi>Portugaal</hi>) (<hi>Pis. Cluver. &c.</hi>) uitgezonden, en die de eere heeft dat <hi>Amerika</hi> zijn naam draagt.
<p>Hoewel nu dit wijdlugtig Gedeelte des Aardbodems, van de Ouden niet gekent, door <hi>Kolonus</hi> aan de Wereld eerst ondekt is geworden; is hy evenwel, nog <hi>Alfonso Sanchez</hi>, die hem daar toe veel ligt gaf, de eerste geweest, die <hi>Amerika</hi> gevonden heeft. Want men weet nu zeker, dat deze eer toekomt aan eenen <hi>Martinus Boheym</hi>, een <hi>Neurenberger</hi> van een aloud <hi>Boheems</hi> geslagt, <hi>Zwartsbach</hi> bygenaamt. Deze, een grote Wiskonstenaar, had een zonderlinge trek om vreemde Landen te bezoeken, en derhalven A. 1449. met een Schip van <hi>Antwerpen</hi> naar <hi>Portugaal</hi> willende reizen, wierd hy na de <hi>Azorische</hi> of <hi>Vlaamsche Eilanden</hi> gedreven, en deed een der zelver, nu <hi>Fayal</hi> genoemt, aan. Van daar waagde hy zig met zijn Schip dieper in zee naar 't Westen, en ondekte dus het vaste Land van <hi>Amerika</hi>, van deze zijne kours en van de Plaats, waar hy in <hi>Amerika</hi> aangeland was, twe Land-kaarten opstellende, waar van hy in <hi>Portugaal</hi> wedergekeert, de eene vereerde aan <pb id=pb10 n=10 facs="f:034">Koning <hi>Jan</hi> den eersten, brengende de andere Kaart te <hi>Neurenberg</hi> te huis, alwaar hy nog te zien is, en in de Familie der <hi>Boheyms</hi> als een grote Rariteit en Antiquiteit bewaart word. Deze zelve <hi>Martinus Boheym</hi> word in de Historien ook geroemt, als de voornaamste uitvinder van het Astrolabium, dat voor de zee-varende van zo groten dienst is.
<p>Wat aangaat het verhaal van eenen <hi>Engelsman Madok</hi>, zoon van <hi>Gwyneth</hi> of <hi>Gainech</hi>, Broeder van eenen <hi>David</hi> Prins van <hi>Walles</hi>, die in 't jaar 1170. <hi>Florida</hi> en <hi>Kanada</hi> reets zou ondekt en aangedaan hebben, 't zelve is ongetwijffelt verziert: dewijl zonder gebruik van 't Kompas 1302. of 1303. eerst uitgevonden <hi>Amerika</hi> onmogelijk bereikt worden.
<p><note place=margin>Waar Amerika aangrenst.</note> <hi>Amerika</hi> grenst tegens 't Noorden aan de <hi>Groenlandsche</hi> of <hi>Ys zee</hi>, de zee engte of Straat van <hi>Hudzon</hi>, en de <hi>Christiaan zee</hi>; tegens 't Westen aan <hi>Mare Pacificum</hi> of de <hi>Vreedzame zee</hi>; tegens 't Zuiden aan de <hi>Magellanische Straat</hi>; tegens 't Oosten aan de <hi>Atlantische zee</hi> of <hi>Mare del Nort</hi>; welke <hi>Amerika</hi> afzondert van 't oude vaste Land, waar van 't aflegt 1000. of 1200. mijlen, meer of min, na de gelegentheid der Plaatzen. De uitgestrektheid van 't Zuiden na 't Noorden, van den 54. graad 20. minuten der Zuider-breedte, van de <hi>Magellanische Straat</hi>, tot den 63. graad der Noorder-breedte, tot aan de Straat <hi>Hudzon</hi>, bedraagt omtrent 2347. mijlen; en van 't Westen na 't Oosten, van den 241. graad tegens <hi>Angubela del Gato</hi>, tot den 348. graad, tegens de hoek <hi>Rio Grande</hi> in <hi>Brazil</hi>; de breedte is wegens de ontelbare menigte der gewesten zo verschillende, dat men de grote daar van niet wel Beschrijven kan.
<p><note place=margin>Zuider-Amerika.</note> Eer ik overga tot de Beschrijvinge van de <hi>Karibaansche</hi> Kust, dunkt het my nootzakelijk te wezen een weinig van 't <hi>Zuider-Amerika</hi> op te halen, aan <pb id=pb11 n=11 facs="f:035">wiens Kust de Land-streek vast is: <hi>Amerika</hi> 't Zuider-gedeelte werd door een Land-engte van weinig mijlen van 't Noorder-gedeelte afgescheiden: Ten Westen is het Landschap of Rijk <hi>Peru</hi>, vermaard wegens 't aldaar zijnde Goud, de Hooft stad <hi>Lima</hi>, is de Hof-plaats van den <hi>Spaanschen</hi> <corr sic=Onker-koning>Onder-koning</corr> over geheel <hi>Zuider-Amerika</hi>; ten Zuiden van <hi>Peru</hi> is 't Landschap <hi>Chili</hi>; ten Zuiden van <hi>Chili</hi> is het woeste Land <hi>Magellana</hi> en <hi>Straat</hi> van dien naam; ten Noorden en Noord-oosten van <hi>Magellana</hi>, en ten Oosten van <hi>Chili</hi>, legt het Landschap <hi>Paraguay</hi>; ten Noorden van <hi>Paraguay</hi>, en ten Oosten van <hi>Peru</hi>, legt het onbekende Landschap <hi>Amazone</hi>; ten Oosten van <hi>Amazone</hi>, en ten Noord-oosten van <hi>Paraguay</hi>, legt het Landschap <hi>Brazilia</hi>; ten Noord-westen van <hi>Brazilia</hi>, en ten Noorden van <hi>Amazone</hi>, legt de Land-streek <hi>Karibana</hi> of <hi>Guajana</hi>; ten Noorden van <hi>Amazone</hi> en <hi>Peru</hi>, leggen de Landschappen van <hi>Papyan</hi>, <hi>Cartagena</hi>, <hi>Nieuw-Andalusia</hi> en <hi>Terra Firma</hi>: Dit is alzo een korte Beschrijvinge, voor de gene die geen goed begrijp, van <hi>Amerika</hi> en de <hi>Karibaansche</hi> Kusten hebben; en zullen nu eerst handelen van de Natuurlijke Gesteltheid dier Kust.
<pb id=pb12 n=12 facs="f:036">
<div1 id=ch2 n=II>
<head type=label>II. HOOFT-DEEL.</head>
<head><hi>Van de Natuurlijke Gesteltheid der Karibaansche Kust.</hi></head>
<p rend="initial-width(105px) initial-height(105px) initial-image(images/initial-d.png)"><note place=margin>Waar in Zuriname gelegen is.</note> De Land-streek, waar in onze <hi>Zurinaamsche</hi> Planting gelegen is, word, zo <corr sic=alswe>als we</corr> reets hebben aangemerkt, <hi>Karibana</hi> genaamt. 't Is het Noorder gedeelte van <hi>Guajana</hi>, een Landschap van 't Zuiderlijk <hi>Amerika</hi>, zo verr' 't zelve zig tusschen 't <hi>Armadille</hi> Gebergte, den Oceaan, en de Stroomen <hi>Orinoke</hi> en <hi>Amazones</hi> uitstrekt. Want <hi>Guajana</hi>, ook de Wilde Kust geheten word tweezins genomen, of voor 't gehele Land bepaalt door 't Gebergte over 't Meer <hi>Parime</hi>, de Noord-zee en de gemelde Vloeden, en begrijpt dan in zig 't <hi>Karibaansche</hi>; of in eenen tweden zin en eigentlijk noemt men <hi>Guajana</hi>, dat gedeelte van 't vaste Land, 't welk over de <hi>Armadille</hi> Bergen tusschen de <hi>Amazone</hi> Stroom en de <hi>Orinoke</hi> legt.
<p><note place=margin>Van de grond der Karibaansche Kust.</note> De Grond der <hi>Karibaansche</hi> Kust is meerendeels mullig en kleiagtig, en uit den aard doorgaans met digte en wijd-uitgestrekte Bosschagien bezet, gelijk hier boven al is aangetekent. Tusschen welke Bosschen hier en daar eenige weinige opene Velden, <hi>Zavanen</hi> geheten, gevonden worden, welker grond, hoewel zandig, zeer bekwaam is tot Wei-landen en Boom-Plantagien. 't Land der <hi>Karibanen</hi> is in 't algemeen zeer vrugtbaar, en word besproeit door byna ontallijke Water-Vlieten en Kreeken, waar van we de voornaamste zullen optellen en kortelijk beschrijven.
<pb id=pb13 n=13 facs="f:037"><p><note place=margin>Van de Rivieren.</note> Onder de zelve stellen we op de eerste plaats die Rivieren, op welker boorden onze Plantagien meest alle zijn aangelegt, te weten de Vliet <hi>Zuriname</hi>, waar van de Volk-Planting haar naam heeft, de <hi>Commewyne</hi>, <hi>Pierica</hi> of <hi>Cottera</hi> en de <hi>Cotteca</hi>.
<p><note place=margin>De Zuriname.</note> De <hi>Zuriname</hi>, die aan hare Oost-kant, behalven verscheide Kreeken, digt aan zee de Stroom <hi>Commewyne</hi> ontfangt, en aan de West-zijde boven <hi>Paramaribo</hi> onder andere de Kreek <hi>Para</hi>, waar op een Schansje van de zelve naam gebouwt is; heeft volgens de zekerste waarneming, van de mond der bovenste tak van de Kreek <hi>Zurino</hi> af tot aan 't Fort <hi>Zelandia</hi> doorgaans drie vademen waters, neven deze Vesting vier, beneden dezelve tot op de Zand-bank van twe tot derde half vadem, en voorts van de mond der <hi>Commewyne</hi> af tot aan zee, twe, derde half en drie vademen diepte. De <hi>Zuriname</hi> is tot over de dertig mijlen verr' vaarbaar, en aan beide kanten uit den aard met Geboomt geboort.
<p><note place=margin>De Commewyne.</note> De <hi>Commewyne</hi> waar aan ook vele Plantagien gelegen zijn, is van de hoek van 't <hi>Tygers Hol</hi> opwaarts tot aan de Schans <hi>Sommelsdijk</hi> van twe tot drie vademen diep, en ook overal wel te bevaren.
<p><note place=margin>De <corr sic=Cotteea>Cotteca</corr>.</note> De <hi>Cotteca</hi>, die by gemelde Sterkte, als gezegt is in de <hi>Commewyne</hi> vloeit, heeft van de <hi>Kruis-kreek</hi> (welk ook een Tak van de <hi>Cotteca</hi> is, waarmeeze een weinig meer Oost waarts insgelijks in de <hi>Commewyne</hi> vast) tot aan 't Fort <hi>Sommelsdijk</hi> een diepte van vijf tot zes vademen.
<p><note place=margin>Pierica of Cottera.</note> Ten Oosten van de <hi>Cotteca</hi> heeft men <hi>Pierica</hi> of <hi>Cottera</hi> of <hi>More kreek</hi>, die met vele kronkelige bogten West-waarts aan loopt, tot daar ze, een Tak der <hi>Cotteca</hi> ontfangende, zig naar de Kust went, en in den Noord Oceaan stort.
<p><note place=margin>De Vlieten Zoramine, Wia Wia en Marruwyny.</note> Aan deze kant dus de Kust volgende ontmoet men <pb id=pb14 n=14 facs="f:038">naast aan de vorige de Vlieten <hi>Zoramine</hi>, <hi>Wia Wia</hi> en <hi>Marruwyny</hi>. Welke laaste de grootste is, als wordende gerekent by zijnen uitloop ruim vier duizend Geometrische passen breed te zijn, en van zijnen oorsprong tot aan zee byna veertig dag-reizens verr' te lopen. Vele Kreeken gieten zig in de zelve uit, waar van <hi>Cassowiny</hi> een der aanmerkelijkste is.
<p><note place=margin>Stroom Amana.</note> Op de <hi>Marruwyne</hi> volgt in orde de Stroom <hi>Amana</hi>, die zig tot zeer diep in 't Land uitstrekt, en doorgaans van drie tot vijf vademen waters heeft.
<p><note place=margin>Caurara en Cajane.</note> Voorts vind men ten Oosten langs de Kust de Vloeden <hi>Caurora</hi> en <hi>Cajane</hi>: welke laaste, met alle zijne bogten wel twe hondert mijlen lang, in zijnen uitloop een Eiland van de zelve naam heeft, waar op de <hi>Franschen</hi> eene aanzienlijke Volk-Planting bezitten.
<p><note place=margin>Apurwaka of Capurwaka en Wiapoko.</note> De naaste aan de <hi>Cajane</hi> zijn de Vlieten <hi>Apurwaka</hi> of <hi>Capurwaka</hi> en <hi>Wiapoko</hi>; waar van de eerste, niet verr' van zijnen oorspronk, zig in 't Meer der <hi>Harrytiahans</hi> verliezende uit 't zelve weder voortkomt, en daar ze in zee loopt ook een Eiland maakt. De loop van de <hi>Wiapoko</hi> is wat minder als die van de <hi>Capurwaka</hi>, en omtrent twintig mijlen van zee onvaarbaar wegens eenen Water-Val<corr>.</corr>
<p><note place=margin>De Rivieren Arrikouw, Cassipoury en Amazone-Stroom.</note> Behalven de reets gemelde heeft de <hi>Karibaansche</hi> Kust aan deze kant nog de Rivieren <hi>Arrikouw</hi>, <hi>Cassipoury</hi>, en eindelijk de vermaarde <hi>Amazone-Stroom</hi>, welke ook <hi>Tobo</hi>, <hi>Topoi</hi>, <hi>Tapera</hi>, en van de <hi>Europëers</hi> <hi>Orellana</hi> geheten word, om dat <hi>Françiskus Orelli</hi> de zelve 1540. en 1541. eerst bevaren heeft. Deze Vloed ontspruit uit 't <hi>Cordillirische</hi> Gebergte in 't Noorder-deel van <hi>Peru</hi> agt of tien mijlen van de Stad <hi>Quito</hi>, lopende van 't Oosten naar 't Westen wel ter lengte van twaalf hondert mijlen. De breedte der Stroom is van <hi>Rio di Junta</hi>, ruim zestig mijlen beneden <pb id=pb15 n=15 facs="f:039">den oorsprong, tot aan de Vliet <hi>Maragnon</hi>, die ook in de zelve valt van een tot twe mijlen, en van daar tot aan zee hoe langer hoe breeder wordende, agt men de mond omtrent zestig mijlen wijd te zijn. De diepte der <hi>Orellena</hi> Vloed is van <hi>Rio di Junta</hi> tot aan de mond van de <hi>Maragnon</hi> van vijf tot tien vademen, en voorts van twaalf tot zestig vademen. 't Is de driftigste en grootste Stroom van gans <hi>Amerika</hi>, en de schoonste van den gehelen Aardbodem, ontfangende van beide kanten vele Vlieten van aanmerkelijke grote, waar van zommige goud-zand in hare wateren mede voeren. Meer als twe hondert Eilanden telt men in de <hi>Amazone-Rivier</hi>, die de lage Landen aan de zelve gelegen door jaarlijksche overstromingen vrugtbaar maakt, gelijk de <hi>Nyl</hi> in <hi>Egypten</hi>. Behalven veel Goud, Zilver en andere Metalen, word hier omtrent groter overvloed gevonden als elders in <hi>Amerika</hi>, van Cacao, Zuiker, Boomwol, Orlëaan, Tabak enz.
<p><note place=margin>De Vlieten <corr sic=dievan>die van</corr> de Zurinaamsche Volk-Planting ten Westen ontmoet werden.</note> Ten Westen van onze <hi>Zurinaamsche</hi> Volk-Planting ontmoet men langs de Kust eerst de Vloed <hi>Cupanama</hi>, die voor aan van twe tot vijf vademen diep is, en voorts de <hi>Courantin</hi> of <hi>Corretyne</hi>, die van drie tot zes vademen waters heeft, de Vlieten <hi>Berbice</hi>, <hi>Demarari</hi> en <hi>Essekebe</hi> of <hi>Yssekebe</hi>. Welke laaste voor aan zee omtrent drie mijlen wijd; maar niet meer als elf voeten diep is. Byna veertig dag-reizens van daarze uit 't <hi>Armadille</hi> Gebergte voortkomt word de loop dezer Stroom belemmert door verscheide Water-stortingen; hoedanig men ook op de zelve hoogte tusschen den vierden en vijfden Graad benoorden den Evenaar vind in de <hi>Courantin</hi>, de <hi>Berbice</hi> en eenige der andere Vlieten van <hi>Karibana</hi>. Waar van de uiterste ten Westen is de grote Stroom <hi>Orinoke</hi>, die <hi>Guajana</hi> van <hi>Nieuw-Andalusien</hi> en 't Landschap <hi>Paria</hi> afscheid, en <pb id=pb16 n=16 facs="f:040">daarom ook <hi>Rio di Paria</hi> genaamt word. De loop dezer Vloed is ruim zeven hondert Engelsche mijlen lang, doorgaans twaalf en daarze in den Oceaan stort hondert mijlen breed. Vele Rivieren vallen van weerkanten in de <hi>Orinoke</hi>, die genoegzaam bevaarbaar is, tot daarze over hoge klippen met gevaarlijke Water-Vallen nederstort. Hier en daar in de Stroom in de mond des zelfs leggen vele Eilanden, meest van Wilden <corr sic=bewoomt>bewoont</corr>.
<p><note place=margin>Lengte en breedte der Orinoke.</note> De <hi>Orinoke</hi> of Stroom van <hi>Paria</hi> is ruim zeven hondert Engelsche mijlen lang, op vele plaatzen twaalf, op zommige dertig en in zijnen uitloop hondert mijlen breed, en doorgaans genoegzaam vaarbaar, tot daar de zelve van hoge klippen neerstort en voor Schepen onbruikbaar word. Voor de mond van deze Rivier in de Zee-Boezem <hi>Paria</hi> legt het Eiland <hi>Trinidad</hi>, vermaard wegens zijne schone Perel-Vissery; en in de Stroom zelve zijn hier en daar ook vele Eilandjes verspreit, en meest van Wilden bewoont.
<p>'t Water van alle deze Vlieten, en in 't bezonder van die van onze Volk-Planting is wegens de gematigtheid der Lugt-Streek zeer klaar, en van zo eene aangename zoetheid, dat men 't zelve uit lust zou drinken: en daar-en-boven zo gezond, dat men niet de minste beswaarnisse of ongemak gevoelt, hoe veel men daar van ook neemt. Waarom zelfs vele van onze <hi>Europëers</hi> dit zuiver Stroom-water boven alle drank stellen en dagelijks gebruiken, zomtijds een weinig Wijn daar by doende.
<p>Onze <hi>Karibaansche</hi> Kust, welker Wateren wy nu kortelijk beschreven hebben, word door de Ry der meergedagte <hi>Armadille</hi> Bergen, van de Inboorlingen <hi>Wakarime</hi> geheten, van het eigentlijk zogenaamde <hi>Guajana</hi>, waar van <hi>Karibana</hi> zomtijds als een deel <pb id=pb17 n=17 facs="f:041">word aangemerkt, afgescheiden. Dit Gebergte strekt zig in een byna-regte streek uit van de <hi>Orinoke</hi> tot aan 't Meer der <hi>Harrytiahans</hi>, naar de Kust hier en daar eenige Heuvelen als zijne takken verspreidende. De <hi>Karibaansche</hi> Bodem is voor 't overige wel meest vlak, maar Landwaarts in verhevener als aan den Oceaan, gelijk klaar blijkt uit den loop der Rivieren, die van de Bergen naar zee vloeijen. De grond dezer Land-streek alom doorsneden en mildelijk besproeit door ontallijke Vlieten is van eene uitnemende vrugtbaarheid, aan de meeste oorden beschaduwt met hoge en digte Bosschen van velerlei geboomte, en overal van den Almagtigen en Alwijzen Meester der Natuur als bezaait met lagere gewassen, van eene keurlijke en zin-strelende verscheidenheid in gedaante, kleur, reuk en geur van vrugten, bloemen en blader-loof, waar mede alle zoorten, zo van Geboomte, als van Planten, in alle Zaizoenen des Jaars hier te lande, min of meer bekleed, gekroont en verziert zijn. De zelve verschaffen tot levens onderhoud aan de Inwoonderen eenen rijken overvloed van smakelijke en gezonde voedzelen, verkwikkende ververssinge, en heilzame geneesmiddelen tegen de ziekten en ongemakken, waar aan de Ingezetenen dezer Kust onderhevig zijn. 't Geboomte levert hier daar-en-boven vele zoorten van hout, bekwaam tot timmeren, en alles wat vereischt word tot het maken van nodige en overtollige huisgeraden.
<p>De Lugt, 't Geboomte, de Grond en de Wateren van <hi>Karibana</hi> zijn vervult en weemelen alom van velerhande vreemde Gedierten die <hi>Amerika</hi> eigen zijn, en welker zoorten eene wonderlijke verscheidenheid van gedaanten, bewegingen, drijften en overige hoedanigheden van natuurlijke gesteltheid vertonen.
<p>'t Gevogelte, de Viervoetige Dieren, de Kruipende, <pb id=pb18 n=18 facs="f:042">de Visschen, en andere Water- en Land-Dieren, nevens de Gekorve of Bloedeloze Diertjes, en alle de verscheide zoorten van hoge en lage Gewaszen, openen in dit <hi>Amerikaans</hi> Gewest een wijdlustiger veld, als ergens elders; voor de bespiegelingen en waarnemingen der gener, die lust hebben, de Wonderen der Natuur met een regt gezigt te beschouwen, de heerlijke merk-tekenen der Goddelijke Almagt, Wijsheid, Voorzienigheid en Goedheid, zo luister-rijk in de zelve doorstralende, na te speuren, en daar uit het ware nut te trekken, welk is de verheerlijking van Gods allerheiligste Naam.
<p>Behalven de inlandsche Gedierten en Gewassen die <hi>Amerika</hi> eigen zijn, heeft men op de <hi>Karibaansche</hi> Kust velerlei slag van uitheemsche Dieren en Planten, die van tijd tot tijd uit <hi>Europa</hi> derwaarts zijn overgebragt, en hier doorgaans beter als in haar eigen moeder-land mogen aarden en tieren. De voornaamste en meest-bekendste zo der uitheemsche als inlandsche zullen we in 't vervolg dezer Beschrijving optellen.
<p><note place=margin>Van de Volkeren Arouágas en Karaïbanen.</note> Dit vrugtbaar Land is ook niet minder voorzien van Menschen en rijkelijk bevolkt van eige Landzaten, verdeelt in verscheide Volkeren, die in vele opzigten zonderling van elkander verschillen. De voornaamste dezer Landaarden zijn de <hi>Arouágas</hi> of <hi>Arwakkas</hi>, die zig meest ten Westen van onze <hi>Zurinaamsche</hi> Volk-Planting beneden langs de Vlieten <hi>Essekebe</hi>, <hi>Tamarari</hi> en <hi>Berbice</hi> onthouden, hoewel men ook eenige Dorpen van de zelve Natie vind aan de Oost-kant langs de Vlieten <hi>Caurora</hi>, <hi>Wia</hi>, <hi>Cauwo</hi> en <hi>Capurwaka</hi>; de <hi>Karibes</hi> of <hi>Karaïbanen</hi>, dood vyanden der <hi>Arouágas</hi>, zijn ter wederzijde de naaste Gebuuren van onze Nederlandsche Bevolking, wonende meerendeels aan de Stroomen <hi>Corretyn</hi> of <hi>Courantin</hi>, <hi>Cupanama</hi>, <pb id=pb19 n=19 facs="f:043"><hi>Zuriname</hi>, <hi>Cotteca</hi>, <hi>Pierica</hi> of <hi>Cottera</hi>, <hi>Marruwyne</hi>, en verder ten Oosten aan de Vloed <hi>Cajane</hi>, als mede ten Westen boven aan de <hi>Essekebe</hi> tusschen de <hi>Armadille</hi> Bergen. Behalven deze twe Hooft-Volkeren vind men hier en daar nog verscheide andere Landaarden, die van minder magt zijn en met welker barbaarsche namen wy den Lezer niet willen vervelen, naardien ons van de zelve niet veel meer bekent is, en wy 't voorgenomen hebben, in deze Beschrijving van de <hi>Karibaansche</hi> Kust, onder andere byzonderheden, naar mate onzer kundschap maar iets te melden van de Wilde Inboorlingen dezes Lands, die naast aan onze Volk-Planting woonen. Tot welk verhaal eerwe overgaan, zullen we, volgens ons voorgestelde bestek, voor af iets melden van de Gematigtheid der <hi>Zurinaamsche</hi> Lugt-streek, en de Jaar-zaizoenen die men op deze Kust heeft.
<figure id=ornament.19 rend="image(images/ornament1.png)">
<figDesc>Ornament.</figDesc>
</figure>
<pb id=pb20 n=20 facs="f:044">
<div1 id=ch3 n=III>
<head type=label>III. HOOFT-DEEL.</head>
<head><hi>Van de Gematigheid der Lugt en van de Jaar-Zaizoenen op de Zurinaamsche Kust.</hi></head>
<p rend="initial-width(107px) initial-height(109px) initial-image(images/initial-h.png)"><note place=margin>Gevoelen der Ouden wegens de hete Landen.</note> Hoewel de Oude Natuurkundige de Landen onder de Hete Hemel-streek voor volkomen onbewoonbaar hielden, zig weinig bekommerende met der zelver ondekking uit waan, dat daar alles wegens de brandende hitte der Zonne nootzakelijk moest verdorren en verstikken: heeft nogtans de ondervinding der volgende tijden doen zien, dat deze Hete Gewesten der Nieuwe Wereld al zo vrugtbaar zijn, al zo wel voorzien van Gedierten, en niet minder bevolkt, als eenige Landen onder de Getemperde Hemel-kringen. Waar toe de oneindige Wijsheid van 't Almagtig Opper-Wezen aller dingen, de gelegentheid en gesteltheid der Hete Landen op eene wonderbaarlijke wijze geschikt heeft, om zelfs daar de Aarde onbewoonbaar kon schijnen zo een overheerlijk Toneel zijner Wonderen op te rigten. Ten dien einde is de Aardkloot ten opzigt van de Zonne zo geplaatst, dat de Gewesten tusschen de Keer-kringen (<hi>Tropicus Cancri</hi> en <hi>Capricorni</hi>) regt onder of naby den Evenaar gelegen, voor de volle kragt van dat brandend Hemel-Vuur niet te lang zouden bloot staan, maar de Zonn' maar twaalf uuren, of weinig meer, boven haren Horizon hebben. Dus is de langste dag op de <hi>Zurinaamsche</hi> Kust van omtrent dertien uuren: en de Nagten alzo byna van eene gelijke lengte, al de Dagen, geven eene zonderlinge verkoeling aan deze <pb id=pb21 n=21 facs="f:045">Hete Lugt, en verfrissen op eene aangename wijze Menschen, Gedierten en Gewassen, die door de sterke Zonne-brand des daags afgemat en verslenst waren. De Nagten zijn hier, gelijk in alle andere warme Landen, doorgaans niet alleen zeer koel, maar zelfs eenigzins koud en vogtig, inzonderheid de Na-nagten, wegens de menigvuldige dampen, die, 's daags door de kragtige Zonne-stralen opgeheven, en 's nagts verdikt, onder de gedaante van Dauw neervallen, op welke tijd onze <hi>Europëers</hi> zig welgedekt moeten houden: want zo ze hen dan te veel ontbloten, wordenze door ongemakkelijk en zomtijds gevaarlijke ziekten en kwalen overvallen en aangetast. Zelfs in dat Zaizoen des Jaars, waar in men de heetste Dagen heeft gevoelt men de Nagten zeer koud, en kouder als gedurende de Regen-Tijden, wanneer de Lugt by Dag gematigst is. 't Is zonder twijffel mede om deze nagt-koude wat te verzagten, dat de Wilde Inboorlingen, wetende by ondervinding hoe nadelig de zelve aan de gezontheid is, omtrent hunne Hang-Bedden des nagts gedurig een vuurtje houden.
<p>De veelheid der Water-Vlieten Dauw geven ook eene grote verfrissing aan deze Hete Gewesten, die daar door mede zo wel gematigt worden, dat ze niet minder in gezontheid als in vrugtbaarheid voor gene Landen wijken. Nergens vind men groter verscheidenheid van allerhande weelderig groeijende Gewassen <note place=margin>Lang leventheid der Amerikanen.</note> als op deze Kusten. Onze <hi>Amerikanen</hi> zijn ook doorgaans weinig ziektens onderhevig, en meest zeer langlevende, zo hun leven door geen geweldig einde verkort word. Zeer vele bereiken de hondert jaren, niet weinig meer. Insgelijks onze <hi>Europëers</hi>, zo ze maar eene matige, en naar de aart van 't Land geschikte levens-wijze houden zijn onder deze Hemel-streek gemeenlijk niet min gezont, en doorgaans <pb id=pb22 n=22 facs="f:046">lang-levender, als in hun Vaderlandsch <hi>Europa</hi>. Alwaar onze Lighamen door de ongestadigheid van het weer, en door de grote en schielijke veranderingen van koude en warmte veel meer aanstoot lijden, en daar door al mede van korter duur zijn, als in de Hete Gewesten, welker Lugt ten dien opzigte byna altijd even gematigt en daarom te gezonder is. Waar toe ook niet weinig helpt het menigvuldig Geboomte, dat hier altijd groen is, en eenen gedurigen overvloed van velerhande verfrissende Vrugten verschaft.
<p><note place=margin>Van de koele en verfrissende Winden.</note> Daar-en-boven word de Hete Lugt-streek, tot omtrent veertig graden ter weder-zijden van den Evenaar dagelijks verfrist, door eenen gestadigen en koelen Oosten Wind die 's morgens met den dag opkomende, op de <hi>Zurinaamsche</hi> Kust te negen uuren al helder doorwaait, en dus tot aan Zonnen-ondergang opkoelende, de hitte, die zonder de zelve beswaarlijk te verdragen zou zijn, voor de Menschen en voor 't Gedierte zeer lieflijk tempert. Gemelde Ooste Winden worden eenigzins Zuidelijk of Noordelijk, naar dat de Zonne de een of de andere Keer-kring nadert.
<p>Het is aanmerkens-waardig, dat deze algemene en doorgaande Oostelijke Winden voornamelijk gevoelt worden onder den Evenaar en naast daar aan, ten Zuiden en ten Noorden van den zelven meer en meer verflauwen, tot dat ze omtrent den veertigsten graad der breedte geheel verdwijnen.
<p>Indien de Hete Landen deze verkoelingen en verfrissingen misten, zouden ze ongetwijffelt volkomen onbewoonbaar zijn, zo als men eertijds meende dat de zelve waren. Want hoewel de hitte der Zonne tusschen de Keer-kringen in de Gewesten, onder de zelve gelegen, door de gemelde oorzaken zo veel gemagtig <pb id=pb23 n=23 facs="f:047">word, dat die Oorden niet min bewoonbaar, vrugtbaar en gezont zijn, als eenige andere onder de Getemperde Hemel-streken: is het op deze <hi>Amerikaansche</hi> Kusten evenwel het gansche jaar door nog zeer warm, dog met eenige ongelijkheid, die men ook ondervind in de koude der Nagten, en die voortkomt uit de verandering der Zaizoenen. Dog deze ongelijkheid van warmte op de verscheide Tijden des Jaars is niet zo groot, en min gevoelig, als die der Dagen en Nagten. Deze verandering verschilt veel van die wy hier in <hi>Europa</hi> jaarlijks ondergaan. Winter-Vorst, Ys, Sneuw en Hagel zijn aan de Inboorlingen der Hete Landen geheel onbekende zaken. Het Geboomte is hier nooit van zijne groene zieraden ontbloot, maar op alle Tijden des Jaars daar mede bekleed, en meest-tijds min of meer met Bloemen en Vrugten gekroont.
<p><note place=margin>De Regen-Tijden en Droogten.</note> De Zaizoenen dezer Gewesten, bestaan in Regen-Tijden en Droogten, die vroeger of later beginnen en ongelijk lang duuren, naar dat de Kusten of nader aan of verder van den Evenaar gelegen zijn, en naar de verscheide wisselvalligheden der natuurlijke oorzaken, waar van de Almagtige en Wijze Meester van Heel-Al deze Jaarlijkze Lugt veranderingen doet afhangen. De zelve maken op de <hi>Zurinaamsche</hi> Kust vier Jaar-Getijden uit: namelijk eenen Kleinen Regen-Tijd, eene Kleine Droogte, eenen Groten Regen-Tijd en eene Grote Droogte.
<p><note place=margin>Kleine Regen-Tijd.</note> De Kleine Regen-Tijd, kan aangemerkt worden als de <hi>Lente</hi> dezer Land-streek, beginnende gemeenlijk met November en eindigende met December of January. Gedurende dit Zaizoen vallen hier dagelijks Plas-Regenen, maar niet zo zware en zo vele als in den Groten Regen-Tijd, en alle dagen heeft men tusschen de Buijen nog even heldere Zonne-schijnen <pb id=pb24 n=24 facs="f:048">en gedurig eene zoele warmte. In dezen Tijd plant men het Zuiker-Riet, waar uit de Volk-Planting haar voornaamste voordeel trekt: men zaait dan ook de Rijs, de Erweten, onze Grauwe niet zeer ongelijk maar smakelijker, en de Indiaansche Weit Maïs, dat een voornaam voedzel der <hi>Negers</hi> is en ook wel van de <hi>Europianen</hi> gebruikt word. Welke Vrugten, nevens alle andere Gewassen, gedurende dezen Kleinen Regen-Tijd uitspruiten en bloezem droegen.
<p><note place=margin>Kleine Droogte.</note> Op dit Zaizoen volgt de Kleine Droogte, als de <hi>Zomer</hi>, beginnende in January en durende tot in Maart. In dit Getijde is het uitnemende warm, en gedurende 't zelve komen de meeste Vrugten tot hare volkome rijpheid, en als dan worden de Erweten, de Maïs en Rijs ingezamelt. Van welke laaste na dat men de airen heeft afgesneden, binnen weinige weken voor de twede en zelfs derdemaal weer nieuwe airen uitspruiten en ook rijp worden. Dog het Zuiker-Riet staat doorgaans een rond jaar, min of meer op het Veld eer het kan inge-oogst worden.
<p><note place=margin>Grote Regen-Tijd.</note> Omtrent het midden van Maart, tegen dat de Zonne de Middel-lijn aandoet, begint onder den Heten Hemel-kreits de Groten Regen-Tijd, aanhoudende tot in Mey, en aan te merken als de <hi>Herfst</hi>. In dezen Tijd is de Lugt dikwils betrokken en bezet met donkere wolken, meest uit het Noord-oosten aankomende, en die gebroken in zware Plas-Regenen neervallen. Tusschen deze vlagen schijnt de Zonn' dagelijks nog even helder en heet. De Regenen vallen ook meest by dag, en worden zomtijds verzelt van geweldige Orkanen en zware Donderslagen.
<p><note place=margin>Grote Droogte.</note> De Grote Regen-Tijd word eindelijk vervangen van de Grote Droogte, in welke de hitte op deze Kust zo groot is, dat het Gras in de Velden verdort, en <pb id=pb25 n=25 facs="f:049">als verzengt word, 't welk men dan in 't laast van dit Zaizoen gewoonlijk in den brand steekt, waar na het in de Kleine Regen-Tijd weer uitspruit. In de Grote Droogte worden ook de Bosschen, ter plaatze daar men wil planten, gevelt, en na datze door de hitte der Zonn' genoeg gedroogt zijn, verbrand men ze, en zuivert en bereid voorts het Land, om in den Kleinen Regen-Tijd beplant te worden, gelijk verhaalt is.
<p>Eer wy verder onze Beschrijvinge vervolgen, zal het niet ondienstig zijn het Octroy 't geen de Hoog Mog. Heeren Staten Generaal in den Jare 1682. verleent hebben, aan alle en iegelijke die zig op de Colonie van <hi>Zuriname</hi> hebben ter neer gestelt en nog zouden neer stellen, hier tusschen in te voegen; op dat elk zien kan waar na hy zig heeft te reguleren, als mede de Regeringe en Vryheden aan de Onderdanen vergunt. Luit als <corr sic=volt>volgt</corr>:
<figure id=ornament.25 rend="image(images/ornament2.png)">
<figDesc>Ornament.</figDesc>
</figure>
<pb id=pb26 n=26 facs="f:050">
<div1 id=octroy>
<head>OCTROY</head>
<head type=sub><hi>Ofte fondamentele Conditien, onder de welke haar Hoog Mog. ten besten ende voordele van de Ingezetenen dezer Landen, de Colonie van Zuriname hebben doen vallen in handen ende onder directie van de Bewindhebberen van de generale Nederlandsche Geoctroyeerde West-Indische Compagnie.</hi></head>
<p rend="initial-width(105px) initial-height(105px) initial-image(images/initial-d.png)"><note place=margin>Redenen en motiven waaromme haar Hoog Mog. goedgevonden hebben de Colonie van Zuriname (waar van de bescherminge ende opbouw by de Ed. Mog. Heeren Staten van Zeeland voor eenige jaren is ondernomen) te doen vallen in handen van de Geoctroyeerde West-Indische Compagnie.</note> De Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden: Allen den genen die dezen zullen zien ofte horen lezen, Saluit. <hi>Doen te weten</hi>: Nademaal Wy in die persuasie zijn, dat de Colonie van Zuriname van zodanige constitutie en gelegentheid is, dat de zelve in niet vele Jaren tot een considerable Colonie van deze Landen gemaakt zoude konnen werden, dog dat het zelve met wenig hope van succes kan werden ondernomen, by aldien den Ondernemer zig niet getroost van in den beginne grote kosten te supporteren, alleenlijk op verwagtinge van na verloop van vele Jaren de Vrugten van zijn uitgeschoten geld ende arbeid te genieten, ende dat een Colonie nootzakelijk in zijn geboort moet smoren, indien men de Coloniers in den aanbeginne swaarder belast als zy bekwaam en magtig zijn te dragen, in plaatze van de zelve door hulpe ende assistentie te ondersteunen, mitsgaders <pb id=pb27 n=27 facs="f:051">door Privilegien ende fondamentele Wetten te verzekeren, datze in het toekomende in gene ondragelijke lasten zullen werden geinvolveert; want door zodanigen maniere van doen de albereits aanwezende Coloniers onder gehouden, en alle anderen afgeschrikt werden, omme tot voortzettinge van zodanigen Colonie, ende op hope van het doen van voordeel en van welvaren, en van het paisibel jouisseren van dien, zig mede derwaarts te begeven; ende dat ter contrarie, indien men de Coloniers in den aanbeginne zagtelijk, en zelfs met hulpe ende assistentie handelt, mitsgaders dat men haar volkomen gerustheid geeft, datze voor het toekomende, als zy in staat van middelen ende welvaren zouden mogen wezen gekomen, niet en zullen werden ge-exactioneert, ofte met schattingen uitgeput, een Colonie op een wel-gelegen plaatze gefondeert wezende, van een klein begin in korten tijd door toevloeijinge van alle kanten tot een byzonder en groot werk gemaakt kan werden; ende dat de generale Geoctroyeerde West-Indische Compagnie dezer Landen, zig niet ongenegen en toont, om op zodanige gronden en andere fondamentele en onveranderlijke conditien de bescherminge en den opbouw van de voorsz. Colonie van Zuriname, door de Heeren Staten van Zeeland eenige Jaren geleden, ondernomen, ten besten van deze Landen en van de gemelte West-Indische Compagnie verder voort te zetten, en zo mogelijk, onder de genadige toelatinge en zegen van God Almagtig, tot <pb id=pb28 n=28 facs="f:052">het gewenscht en beoogmerkt einde te brengen: <hi>ZO IS 'T</hi>; dat Wy mede considererende, dat het voordeel ende welvaren, dat in gevalle van verhoopt succes van de zelve Colonie zal proflueren, door accres van Commercie ende Navigatie, door het debit van veelderhande Manufacturen ende Vrugten, door het Manufactureren van de rouwe Waren, de welke van daar in Retouren herwaarts gebragt ende gemanufactureert wezende, wederom in andere Landen gedebiteert ende verhandelt werden, door den continuelen aanbouw ende reparatie van Schepen, derwaarts varende, en van de Worm aldaar opgegeten werdende, door het aankweken van Zee-varent Volk en bekwame Matrozen, ende uit andere Hoofden meer zal komen, aan alle de Ingezetenen gezamentlijk, ende zulks vervolgen aan den Staat zelve; goed-gevonden hebben, gelijk Wy goed vinden by dezen, de voorsz. Colonie van Zuriname, met alle hare appendentien en dependentien onder de conditien en fondamentele onveranderlijke Articulen hier na volgende te cederen en over te geven <note place=margin>De voorsz. Colonie by de Compagnie aan te vaarden met alzulken regt als de voorsz. Compagnie is hebbende op alle hare Conquesten gelegen in de Limiten van den Octroye.
<lb><lb>De Compagnie geen veranderinge te mogen maken in de navolgende Articulen, aan de zelve als een Octroy en Privilegie gegeven, zelfs ook niet by den Staat tot nadeel van de Opgezetenen.</note> aan de gemelte generale West-Indische Compagnie dezer Landen, om by de zelve geaanvaart te werden, met alzulken regt als de voorsz. Compagnie is hebbende op alle hare Conquesten, gelegen in de Limiten van den Octroye aan haar verleent, met dat onderscheid alleen; dat de meer-gemelte Compagnie ten eeuwigen dage niet bevoegt zal zijn, ofte vermogen eenige de minste veranderinge te brengen in dat gene, het <pb id=pb29 n=29 facs="f:053">welke by de volgende Articulen bepaalt ende gelimiteert staat, dewijle Wy de voorsz. Articulen gunnen, consenteren en accorderen, gelijk wy doen by dezen, als een Octroy ofte Privilegie gegeven ten voordele en tot gerustheid van alle die gene, de welke zig op de voorsz. Colonie albereits ter neder hebben gestelt of nog zullen komen te begeven, zonder dat daar van ooit ofte ooit zelfs by de Magten van deze Landen, ten nadele van de Opgezetenen aldaar zal mogen werden gerecedeert.
<div2 type=Section n=I>
<head>I.</head>
<p><note place=margin>De lasten en voordelen van de voorsz. Colonie te lopen, voor rekeninge van de Compagnie met den dag van 't arrest van 't Octroy, blijvende 't voorgaande voor rekeninge van de Edele Mog. Heeren Staten van Zeeland.</note> Dat de Ed. Mog. Heeren Staten van Zeeland de voorsz. Colonie van Zuriname met haar Geschut, Amunitie van Oorlog, ende wat des meer zy, mitsgaders alle vordere appendentien ende dependentien van dien, en in dier voegen, als de gemelte haar Edele Mog. de zelve Colonie althans bezitten, zullen overleveren aan de gemelte generale Geoctroyeerde West-Indische Compagnie; met dien-verstande, dat alle lasten ende voordelen ofte profijten van de voorsz. Colonie, zullen komen ende begonnen hebben te lopen voor rekeninge van de gezeide Compagnie, op den dag dat het Octroy zal werden gearresteert, ende dat alle voorgaande lasten en gemaakte schulden, het zy soldye van de Militie, Gagien en Tractementen, ofte andere, uit wat hoofde die zoude mogen voorkomen; en van wat natuure die zoude mogen zijn, geen uitgezondert, ter verantwoordinge en lasten zullen <pb id=pb30 n=30 facs="f:054">blijven van de gemelte haar Ed. Mog., zonder dat ooit of ooit de voorsz. Compagnie ter zake van dien aangesproken en gemolesteert, ofte by eenig Regter als schuldig zal mogen werden aangezien, en veel min geoordeelt.
<div2 n=II>
<head>II.</head>
<p><note place=margin>De Coloniers tien jaren exempt van alle lasten, uitgenomen 't Last-geld van Schepen en Waag-geld.</note> Dat de voorsz. Compagnie gehouden zal zijn voor den tijd van tien agter een volgende Jaren, aan alle de Coloniers en Opgezetenen aldaar, indistinctelijk te verleenen exemptie en immuniteit van alle lasten, waar mede altans beswaart zijn, uitgenomen alleen het Last-geld van de Schepen, ende het Waag-geld, in voegen als het zelve by het vierde Articul zal gereguleert werden tot voorkominge van frauden en disordres de welke als nu ten merkelijken nadele van de Colonie zelfs aldaar in swang gaan.
<div2 n=III>
<head>III.</head>
<p><note place=margin>Ad idem, voor die gene, die haar van nieuws op de Colonie ter neder zullen stellen.</note> Dat ook alle die genen de welke hier na zig op de voorsz. Colonie zullen komen ter neder te stellen, voor gelijke tien Jaren zullen hebben gelijke vryheid en exemptie.
<div2 n=IV>
<head>IV.</head>
<p><note place=margin>De tien jaren geescouleert zijnde, gene nieuwe lasten te mogen opstellen als de welke in dit Articul uitgedrukt staan, ten ware uit noot ende met consent van den Gouverneur ende Politijcquen Raad, uit de beste Coloniers te formeren.
<lb><lb>De Compagnie nooit meer te trekken als drie gulden voor Last-geld van uitgaande ende inkomende Schepen, en voor de Binnen-lasten vijftig pond Zuiker 's jaars voor Hoofd-geld.
<lb><lb>Item, twe ende een half per cento voor Waag-geld, van alle verkogte Goederen.
<lb><lb>Wagen op te regten tot voorkominge van frauden, en Keur-meesters te stellen om de Zuikeren te keuren.</note> Dat de voorsz. eerste tien Jaren ge-escouleert wezende, de gemelte Compagnie niet en zal vermogen ooit of ooit eenige Lasten of Impositien op te stellen, ofte te heffen buiten die gene de welke in dit Articul specifiquelijk staan ter neder gestelt, ten ware uit noot ende te gelijkelijk met vry en liber <pb id=pb31 n=31 facs="f:055">consent van den Gouverneur ende den Politijcquen Raad aldaar, de welke mede ten dien einde door de Coloniers zelve, ende uit de beste onder haar geformeert zal worden; ende namentlijk zal de voorsz. Compagnie nooit meer mogen trekken als drie guldens voor yder last dat een Schip groot is, voor uit-gaan, en gelijke drie guldens voor in-komen, wegens het Lastgeld van de Schepen, ende voor de binnen-lasten niet anders als vijftig pond Zuiker voor yder Opgezeten, zo Blanken als Negros, wegens Hoofd-geld jaarlijks, en twe en een half per cento van de waarde van alle Goederen, de welke van daar na deze Landen zullen werden verzonden, ofte aldaar verkogt wegens Waag-geld, zullende ten dien einde, ende specialijk mede tot voor kominge van vele frauden ende disordres aldaar een of meer Wagen werden opgeregt, ende by yder Wage gestelt een bekwame Keur-meester die de Zuikeren zullen moeten keuren, of die bekwaam zijn om gelevert te konnen werden, ende zullen aldaar alle Goederen by betalinge ofte afleveringe t' elkens ende zo menigmaal als verkogt ofte van daar na deze Landen verzonden werden, het voorsz. Waag-geld van twe ende een half per cento subject zijn, ende moeten werden gewogen en overgeslagen.
<div2 n=V>
<head>V.</head>
<p><note place=margin>De oude schulden van aangekogte Slaven te mogen betalen in drie termijnen, yder van twaalf maanden.</note> Dat de voorsz. Compagnie nu door deze overdragt Meester en Eigenaar werdende van de gezeide Colonie, niet en zal vermogen <pb id=pb32 n=32 facs="f:056">ten rigoureusten te procederen tot inning van de schulden, de welke aldaar wegens reets aangebragte ende geleverde Slaven uitstaande heeft; maar dat tot gerustheid van zodanige Coloniers, de welke tot promte betalinge onmagtig zijn, de zelve zal gedaan werden in drie termijnen, yder van twaalf maanden, en waar van de eerste zal wezen verschenen twaalf maanden na dat de Compagnie in de reële possessie van de gemelte Colonie zal wezen gekomen.
<div2 n=VI>
<head>VI.</head>
<p><note place=margin>De Compagnie geobligeert de nodige Slaven aan de Colonie te leveren.</note> Dat dewijle de gemelte Colonie niet wel kan werden voortgezet, dan door middel van swarte Slaven ofte Negros, ende dat niemant buiten de voorsz. Compagnie in deze Landen bevoegt is eenige Slaven te halen van de Kuste van Afrika, alwaar alleen ingehandelt werden, zo zal de voorsz. Compagnie geobligeert zijn aan de gezeide Colonie jaarlijks te leveren zodanigen aantal Slaven, als aldaar zullen wezen gerequireert.
<div2 n=VII>
<head>VII.</head>
<p><note place=margin>De Negros van tijd tot tijd op de Colonie gebragt werdende, publiquelijk op te veilen en te verkopen by twe t' effens, onder behoorlijke securiteit van de Koop-penningen voor de Compagnie.</note> Ende op dat tot byzondere voortzettinge van alle Werken en Plantagien aldaar, een iegelijk Colonier of Planter, en zo wel de kleine of onmagtigen, als de grote ofte magtigen van haar nodige Negros mogen werden voorzien, zal de gemelte Compagnie gehouden zijn de Negros, de welke van tijd tot tijd zullen werden aangebragt publijk te verkopen, en by twe stuk t' effens op te veilen; wel-verstaande, dat de zelve Compagnie <pb id=pb33 n=33 facs="f:057">om verzekert te zijn van de voldoeninge van de prijs die voor de voorsz. Negros zal werden uitgelooft, by het verkopen van de voorsz. Negros zal mogen bedingen zodanige zekerheid als de zelve zal oordelen tot haar gerustheid dien-aangaande te konnen strekken.
<div2 n=VIII>
<head>VIII.</head>
<p><note place=margin>De betalinge van de Negros te doen in drie termijnen, yder termijn van zes maanden, en by mancquement van dien paratelijk te werden ge-executeert, &c.</note> Dat de betalinge der alzo publijk verkogte Negros zal geschieden in drie termijnen yder van zes maanden, gereguleert na de tijd dat de Zuikeren bekwamelijkst gelevert konnen werden; des zal als dan de voorsz. betalinge precise moeten werden gedaan, en by nalatigheid van dien de gebrekige by wegen van parate executie, en zonder eenige Regts-pleginge tot een effective voldoeninge gecompelleert werden; met dien-verstande even-wel, dat het den Gouverneur vry zal staan, ter requisitie van de Coloniers en Planters te verleenen provisionele surcheantie van de voornoemde executie, dog niet anders dan om merkelijke redenen, de welke hen daar toe zoude mogen brengen, en op speciale approbatie van de Heeren Bewindhebberen van de voorsz. Compagnie.
<div2 n=IX>
<head>IX.</head>
<p><note place=margin>De Compagnie gehouden de Colonie te voorzien van blanke Menschen.</note> Dat dewijle tot den aanbouw der voorsz. Colonie mede ten hoogsten nootzakelijk is, dat het getal der blanke Menschen aldaar, zo veel en spoedig mogelijk geaugmenteert werde; zo zal de Compagnie bezorgen, dat derwaarts uit deze Landen zo veel Perzonen <pb id=pb34 n=34 facs="f:058">mogen werden getransporteert, als de voorsz. Compagnie zal konnen en bekwaam wezen uit te werken.
<div2 n=X>
<head>X.</head>
<p><note place=margin>Alle Schepen op de Colonie varende, zijn gehouden twaalf Perzonen over te voeren.</note> Dat ten dien einde alle Schepen uit deze Landen derwaarts aanleggende, gehouden zullen zijn (indien de gezeide Compagnie zulks zoude mogen begeren) yder twaalf Perzonen over te voeren, voor een zomme van dertig guldens voor yder Perzoon, wegens transport en kost-geld te genieten, te korten aan haar Last-geld in het uitgaan en inkomen half en half, twe Perzonen voor een, indien beneden de twaalf Jaren zijn.
<div2 n=XI>
<head>XI.</head>
<p><note place=margin>Den Handel op Zuriname aan alle Ingezetenen van dezen Staat vry en open gestelt, onder limitatie als in den text.</note> Dat om de voorsz. Colonie kragtelijk en zo veel mogelijk voort te zetten, en om alle voordelen, de welke by verhoopt succes van de zelve zullen komen af te vloeijen, te doen vallen in de schoot van de Coloniers en Planters aldaar, ende van de Ingezetenen van dezen Staat, den Handel en Traffijcque op Zuriname, ende van daar indistinctelijk liber en open zal zijn aan alle Ingezetenen van dezen Staat, blijvende niet te min geobligeert in conformité van den Octroye van de voornoemde Compagnie, de zelve Compagnie te erkennen, en aan haar by forme van recognitie te betalen het Last-geld in het vierde van deze fondamentele Articulen ge-expresseert, en daar-en-boven te stellen cautie, van niet te zullen komen op de Kuste van Afrika, ofte alle de Plaatzen alwaar de voorsz. Compagnie den Handel <pb id=pb35 n=35 facs="f:059">privative heeft, ende met uitsluitinge van de Ingezetenen van dezen Staat, ende dat zy met de voornoemde hare Schepen en Ladinge wederomme in deze Landen zullen retourneren, zullen de voorsz. Schepen, het gezeide Last-geld betaalt, ende cautie gestelt hebbende, aanstonts t'haarder requisitie aan hare Pasporten en Commissien, door de gemelte Compagnie geholpen ende ge-expedieert moeten werden, ten einde in haar voorgenomen reize niet mogen belet, ofte in faveur van andere Schepen opgehouden werden; daar-en-boven tot particuliere gerustheid van gemelte haar Edele Mog. de <note place=margin>De Ingezetenen van Zeeland, tot allen tijden te hebben ende behouden, de vrije Commercie en inwoninge, &c. zonder boven de Ingezetenen van Holland ofte de andere Provincien te mogen werden beswaart.</note> Heeren Staten van Zeeland, werd mede vast gestelt, dat der zelver Ingezetenen in't gaan en weder-komen, en aldaar te Lande behouden zullen ten allen tijden de vrije en onbekommerde Navigatie, Commercie en inwoninge, zonder dat die ooit zal mogen werden gesloten, of in eeniger manieren hoger, swaarder, ofte meerder zullen mogen werden belast, gelimiteert, ofte in haar vryheid bepaalt, als ten aanzien van eenig Ingezeten van Holland, ofte van eenige andere Provincie zal vermogen te geschieden; maar dat alles op het fondament van dit Octroy aan de Ingezetenen van alle de Provincien esgaal zal zijn, zo wel de lasten als de voor-regten, zonder distinctie en onder gelijke verbintenisse.
<div2 n=XII>
<head>XII.</head>
<p><note place=margin>Den Handel en Vaart op ende van de voorsz. Colonie, alleen te doen uit ende naar deze Landen.</note> Dat den Handel ende Vaart op ende van de voorsz. Colonie alleen, zal mogen geschieden <pb id=pb36 n=36 facs="f:060">directelijk uit en na deze Landen, ende dat ook vervolgens alle de Vrugten, Waren en Gewassen nergens heen, als directelijk op deze Landen zullen mogen werden gezonden, mitsgaders ook alle Behoeften voor de voorsz. Colonie gerepuireert, uit deze Landen, ende nergens anders van daan derwaarts werden gebragt.
<div2 n=XIII>
<head>XIII.</head>
<p><note place=margin>Securiteit voor de particuliere Ingezetenen, omme door de Schepen van de Compagnie in haar traffijcq niet te werden geprejudicieert.</note> Ende op dat de voorsz. Ingezetenen derwaarts traffiquerende, gerust mogen gestelt wezen, dat zy in de voorsz. liberteit van derwaarts ende herwaarts te navigeren, door de Schepen van de Compagnie niet en zullen werden geprejudicieert door de avantagien die de zelve Compagnie aan haar eigen Schepen zoude genegen mogen zijn te geven ende toe te brengen, zo zal de gemelte Compagnie by dezen aannemen van geen meerder Schepen derwaarts te zullen zenden als die gerequireert zullen werden en magtig zijn, om de nodige Negros daar na toe te voeren, ende de Zuikeren ende andere Waren door den verkoop der voorsz<corr>.</corr> Negros, ofte door de opgestelde Impositien eigen geworden zijnde aan de voorsz. Compagnie, van daar af te halen, zullende de voorsz. Compagnie geen Goederen van Particulieren in hare Schepen vermogen te doen laden en overvoeren, als alleen in die Schepen die Slaven daar hebben gebragt.
<div2 n=XIV>
<head>XIV.</head>
<p><note place=margin>Schepen van Particulieren te mogen gaan leggen op plaatzen haar commodieust, en buiten præjuditie van de Compagnie ofte de Opgezetenen van de Colonie.</note> Dat de Koopluiden daar te Lande aangekomen <pb id=pb37 n=37 facs="f:061">wezende met hare Schepen en Goederen, zullen mogen gaan leggen op alle zodanige Plaatzen, als zy zullen oordelen voor haar commodieust en proffijtelijk te wezen, mits daar inne aan de Compagnie zelve, ofte aan andere Opgezetenen geen belemmering komen te geven, en dat daar door de gemelte Compagnie in haar Impositien en Geregtigheden niet en werde verkort, waar op den Gouverneur en Raden zeer exactelijk zullen hebben te reflecteren.
<div2 n=XV>
<head>XV.</head>
<p><note place=margin>Gelijke vryheid van op de Colonie te komen, omme van daar (des begerende) wederom onbelemmert te mogen vertrekken, &c.</note> Dat gelijk het yder een vry staat met zijn Perzoon, Familie en Goederen in de voorsz. Colonie te komen, het ook alzo zal wezen gepermitteert aan een iegelijk, de welke alrede zig daar ter neder gestelt heeft, ofte zal komen te stellen, ten allen tijden van daar te vertrekken met hare Slaven, Beesten en verdere roerende Goederen, en dat naar zodanige andere Plaatzen ofte Eilanden als het haar zal believen, konnende tot het voorsz. transport, huiren, of kopen alzulke Schepen of Vaartuigen, als zy tot haar voorsz. dessein hen zullen oordelen dienstig te wezen.
<div2 n=XVI>
<head>XVI.</head>
<p><note place=margin>Ordre ende securiteit tegens d'infractie van de beloofde, exemptien en privilegien.</note> Ende op dat de Coloniers ende Planters in Zuriname, mitsgaders de Ingezetenen dezer Landen met de zelve commercierende, volkomen gerust mogen zijn, dat de voorsz. exemptien en privilegien effective zullen werden agtervolgt en naargekomen; zo zal den <pb id=pb38 n=38 facs="f:062">Gouverneur ende den Politiquen Raad, in voegen de zelve hier naar zullen werden aangestelt, gehouden zijn op haren Eed te bezorgen, dat daar jegens geen infractien komen gemaakt te werden.
<div2 n=XVII>
<head>XVII.</head>
<p><note place=margin>Den Gouverneur by de Compagnie aan te stellen, &c.</note> Zullende den Gouverneur die 't hoogste gezag zal competeren by de voorsz. Compagnie absolute aangestelt werden, mits de zelve, ende ook zijne Instructie by hoog-gemelte haar Hoog Mog. werde geapprobeert, en dat hem by de zelve haar Hoog Mog., ende zijne Hoogheid den Heere Prince van Orange, de nodige Commissie gegeven zal moeten werden.
<div2 n=XVIII>
<head>XVIII.</head>
<p><note place=margin>Ordre op het aanstellen van den Politijcquen Raad.</note> Dat den voorsz. Politiquen Raad zal bestaan ende gecomposeert wezen nu voor de eerstemaal uit tien Perzonen, en by vervolg van tijden naar het accrois van de Colonie, de inclinatie van de Ingezetenen, ofte om andere redenen op het welgevallen en goedvinden van de voornoemde Compagnie mogen werden verhoogt tot veertig Perzonen incluis.
<div2 n=XIX>
<head>XIX.</head>
<p><note place=margin>Ordre op het nomineren en eligeren van de Raads-perzonen.</note> Zullende de voornoemde Raads-perzonen uit de aanzienlijkste, verstandigste, en moderaatste onder de Coloniers, haar leven lang gedurende, tot de voorsz. Raads-plaats beroepen werden, te weten door pluraliteit van stemmen van alle de Coloniers een dubbelt <pb id=pb39 n=39 facs="f:063">getal genomineert wezende, zal den Gouverneur daar uit electie doen, waar inne by af-sterving ofte vertrek tot suppletie gecontinueert zal werden, ter tijde en wijle het getal der Coloniers zo groot zal wezen, dat het zelve niet wel als met een disordre zoude konnen werden gepractiseert, als wanneer de Compagnie op approbatie van haar Hoog Mog. zal mogen ordonneren, dat de nominatie tot de voorsz. suppletie jaarlijks op een vast-gestelden dag geschiede door de overgebleven Raads-perzonen alleen; zullende egter de voorsz. verandering niet mogen werden gemaakt, als naar dat het getal der Raads perzonen, ten misten tot dertig Perzonen zal wezen geaugmenteert.
<div2 n=XX>
<head>XX.</head>
<p><note place=margin>Den Gouverneur in zaken van belang zo Politijcq als Militair, gehouden den Raad te convoceren, ende met pluraliteit van stemmen deswegens besluit te maken.</note> Dat al-hoe-wel den gemelten Gouverneur in alle zaken zo Politijcq als Militair het opperste gezag zal hebben, zo zal hy evenwel daar omtrent in zaken van eenig aanbelang gehouden zijn den gemelten Raad te convoceren, de zake aldaar voordragen, ende in deliberatie leggen, en het besluit formeren, zo en in dier-voegen als by pluraliteit van stemmen oirbaar en dienstig geoordeelt zal wezen, zullende zodanig besluit, zo als het zoude mogen leggen, door den voornoemden Gouverneur moeten opgevolgt ende getrouwelijk ter executie geleid werden.
<div2 n=XXI>
<head>XXI.</head>
<p><note place=margin>In zaken, in deze fondamentele Articulen niet gelimiteert, blijft den Gouverneur ende Raad gehouden op te volgen de ordres van de Compagnie.</note> Behoudelijk nogtans, dat den gemelten <pb id=pb40 n=40 facs="f:064">Gouverneur, mitsgaders den Raad gezamentlijk, en yder in het byzonder in alle zaken, in deze fondamentele Articulen niet specialijk gelimiteert en bepaalt, gehouden zullen zijn te obtempereren, ende op te volgen het bevel ende de ordres de welke haar van tijd tot tijd door gemelte Compagnie gegeven; ende geprescribeert zullen werden, ende dat op den Eed by hun respectivelijk ten ingang van hunne Bedieningen gedaan, en zulks dat de voorsz. hare besluiten alleen plaats zullen hebben in alle zaken, de welke in deze Articulen als Privilegien bevat zijn, en verders in alle andere zaken, waar omtrent den gemelten Gouverneur geen specialen last ende ordre ofte instructie zal hebben bekomen.
<div2 n=XXII>
<head>XXII.</head>
<p><note place=margin>Den Gouverneur en Raden de Criminele Justitie te administreren.</note> Dat ook den voornoemden Gouverneur ende Raden zullen moeten vaceren tot het administreren van alle Criminele Justitie.
<div2 n=XXIII>
<head>XXIII.</head>
<p><note place=margin>De Civile Justitie te administreren door den Gouverneur, nevens zes Perzonen daar toe te verkiezen, ende voorts als in den text.</note> Dat in reguarde van de Civile Justitie, afgezondert van het voorsz. Crimineel, de zelve geadministreert ende waar-genomen zal werden door den gemelten Gouverneur, benevens zes aanzienelijke en verstandige Perzonen, om de twe Jaren daar toe op naarvolgende wijze, het zy uit het midden van den voorsz. Raad, het zy uit de Coloniers ofte Planters te verkiezen, zullende in deze, gelijk ook in de deliberatie van den voorsz. Politiquen Raad, met de meeste stemmen <pb id=pb41 n=41 facs="f:065">geconcludeert werden, ende den gemelten Gouverneur niet meer als een stem hebben, dog in cas van esgualiteit van stemmen aan wederzijden, zal met het advis van den Gouverneur geconcludeert werden.
<div2 n=XXIV>
<head>XXIV.</head>
<p><note place=margin>Ordre op de bestellinge ende verkiezinge van de Raden van Justitie.</note> Dat de voornoemde zes Perzonen twe Jaren als Regters ende Raden van Justitie gedient hebbende, de eene helft van de zelve zal moeten afgaan om plaatze te maken aan anderen, de welke haar in het voornoemde employ volgen zullen, om voor twe volgende Jaren benevens den gemelten Gouverneur, ende de drie aangeblevene Raden van Justitie de voorsz. Regtbank te bezorgen, zullende de voornoemde Raden van Justitie aangestelt werden als volgt; namentlijk door den Gouverneur ende den Politiquen Raad, by pluraliteit van stemmen, voor de eerstemaal twaalf Perzonen, en vervolgens van twe jaren tot twe jaren, op den eersten dag van January zes Perzonen genomineert wezende, zal den Gouverneur daar uit voor de voorsz. eerstemaal zes Perzonen verkiezen, en vervolgens voor de voorsz. twe tot twe jaren drie Perzonen, en uit de oude Raden van Justitie mede drie Perzonen, om benevens hem als voren voor twe Jaren Regt en Justitie te administreren.
<div2 n=XXV>
<head>XXV.</head>
<p><note place=margin>De Raden van Politie, rang voor de Raden van Justitie, ende ordre op den rang van de Raden in de respective Collegien.</note> Dat de voornoemde Raden van Politie van meerder rang en respect zullen wezen als de voornoemde Raden van Justitie, dog dat in de <pb id=pb42 n=42 facs="f:066">voorsz. respective Collegien die gene onder de zelve de preseance ende voor-rang zullen hebben voor de eerstemaal die oudst van jaren zullen zijn, ende vervolgens die eerst tot de voorsz. Digniteiten en Bedieningen zullen wezen beroepen, met die distinctie evenwel, dat in het voorsz. Collegie van Justitie, de Raden van Politie de welke daar toe zoude mogen werden beroepen, altijd uit respect de preseance ende voor-rang zullen hebben.
<div2 n=XXVI>
<head>XXVI.</head>
<p><note place=margin>De Raden van de Politie ende Justitie, zonder Weddens ende uit liefde te dienen.</note> Dat de voornoemde Raden van Politie en Justitie respective, de voorsz. hare Bedieningen zullen moeten waar-nemen, zonder daar voor eenige Weddens of vergeldingen te genieten, maar alleen uit liefde ten besten van 't gemeen.
<div2 n=XXVII>
<head>XXVII.</head>
<p><note place=margin>De Fortresse, Fortificatien, Geschut, Amunitie van Oorlog, ende Soldije van het Guarnizoen tot laste van de Compagnie.</note> Dat het onderhoud van de Fortresse aan de Riviere van Zuriname, mitsgaders het maken en onderhouden van alle vordere Fortificatien, by aldien zulks bevonden zoude mogen werden te wezen gerequireert, zal zijn ten laste van de voorsz. Compagnie, gelijk ook het Geschut, de Amunitie van Oorlog, de Soldijen en het onderhoud van 't Guarnizoen, en alles wat relatie heeft tot bescherminge ende defensie van de voorsz. Colonie.
<div2 n=XXVIII>
<head>XXVIII.</head>
<p><note place=margin>Bewindhebberen de Colonie te bezorgen van Predikanten, tot koste van de Coloniers, als in den text.</note> Dat de voornoemde Bewindhebberen zullen moeten bezorgen dat de Coloniers ten allen tijden zijn voorzien van een of meer Bedienaars des Goddelijken Woords, na dat de <pb id=pb43 n=43 facs="f:067">gelegentheid van de Colonie het zoude mogen komen te vereysschen, ten einde de Coloniers ende de verdere Opgezetenen aldaar in de vreze des Heeren, ende de Leere ter zaligheid geleid ende onderwezen mogen werden, mitsgaders tot het gebruik der Heilige Sacramenten bekwame occasie hebben, zullende de voornoemde Predikanten niet by de voorsz. Compagnie, maar by <corr sic="de de">de</corr> Coloniers en Opgezetenen zelve onderhouden werden, uit een middel ofte fonds dat den gemelten Gouverneur ende Raden daar toe op approbatie van Bewindhebberen zullen mogen ordonneren ende heffen.
<div2 n=XXIX>
<head>XXIX.</head>
<p><note place=margin>Den Gouverneur en Raad zullen mogen opstellen eenige kleine lasten tot verval van nodige kosten voor de respective Collegien, en onderhoud van Kerk en School-dienst, &c.</note> Dat ook den voornoemden Gouverneur ende Raad, op approbatie van Bewindhebberen zullen mogen stellen eenige kleine en modicque lasten, tot verval van de nodige kosten van de voorsz. respective Collegien van Raden ende Regters, mitsgaders tot onderhoud van Kerken-dienst, Schoolmeesters en diergelijke, voor zo veel het zelve zoude mogen werden geoordeelt nootzakelijk of dienstig te wezen.
<div2 n=XXX>
<head>XXX.</head>
<p><note place=margin>Den Gouverneur en Raden geen Impositien of lasten te mogen opstellen, zonder approbatie van haar Hoog Mog. ende de Heeren Bewindhebberen.</note> Dat den voornoemden Gouverneur en Raden niet en zullen wezen bevoegt eenige Impositien ofte Lasten te mogen stellen ofte heffen anders als op speciale approbatie van haar Hoog Mog., en van de Heeren Bewindhebberen, ten einde de gemelte Coloniers ook mogen wezen gerust ten respecte <pb id=pb44 n=44 facs="f:068">van de buiten-sporigheden, waar in de voorsz. Raden zelve zoude mogen komen te vallen.
<div2 n=XXXI>
<head>XXXI.</head>
<p><note place=margin>Ordre op het doen van den Eed van getrouwigheid, by den Gouverneur, Raden en Regters, mitsgaders de Soldaten, Matrozen, en verdere Bedienden.</note> Dat den voornoemden Gouverneur zal wezen gehouden Eed van getrouwigheid aan haar Hoog Mog., mitsgaders aan de Bewindhebberen van de voorsz. Compagnie te doen, en de voornoemde Raden en Regters gelijken Eed, na zeker Formulier daar van te beramen in handen van den voornoemden Gouverneur; ende dat de Soldaten, Matrozen, ende verdere Bedienden, de welke by de voorsz. Compagnie zullen werden gesoldoijeert en betaalt, alle aangenomen en be-eedigt zullen werden op en volgens de generale Articul-brief van de Compagnie; zullende alle de Opgezetenen ende Coloniers mede Eed van getrouwigheid aan den Staat ende Compagnie moeten doen op een particulier Formulier, daar van insgelijks te beramen, na het exempel van de Eeden der Burgeren en Ingezetenen dezer Landen.
<div2 n=XXXII>
<head>XXXII.</head>
<p><note place=margin>De Colonie aan de Compagnie te lastig ende ruineus vallende, de zelve weder te mogen stellen ter bezorginge van den Staat.</note> Laatstelijk, dat indien by experientie van eenige Jaren zoude mogen werden ondervonden, dat de voorsz. Colonie te lastig zoude vallen voor de gezeide West-Indische Compagnie, zodanig dat de Bewindhebberen ende Hooft-participanten zouden mogen oordelen, dat het verder aanhouden van de voornoemde Colonie voor de zelve Compagnie zoude wezen zeer nadelig en ruineus, in zulken gevalle het gemelte Bewindhebberen <pb id=pb45 n=45 facs="f:069">zal wezen gepermitteert, van de voorsz. Colonie by abandonnement af-stand te mogen doen, met alzulken effect, dat den Staat omtrent de bezorginge van de voorsz<corr>.</corr> Colonie, als dan gehouden zal zijn ordres te stellen buiten de gezeide Compagnie.
<milestone unit=tb>
<p>Weshalven Wy ontbieden ende verzoeken, ook lasten en bevelen allen en eenen iegelijken die dit eenigzints aangaan mag, dat zy van dit Consent en Octroy, en van allen den inhouden van dien, ook de vryheden ende exemptien, in voegen en manieren boven verhaalt, zo wel de gemelte West-Indische Compagnie dezer Landen, als die gene die zig als boven albereids op de voorsz. Colonie hebben ter neder gestelt, ofte zig nog zouden willen ter neder stellen, doen, lasten en gedogen rustelijk, vredelijk, en volkomentlijk genieten ende gebruiken, zonder aan de zelve, of hier tegens te doen ofte te laten geschieden eenig hinder, letzel, ofte moeijenisse ter contrarie, want Onze ernstige meininge zulks is. Gegeven in den Hage onder het Groot Zegel van den Staat, de Paraphure van den Heer presiderende in Onze Vergaderinge, ende de Signature van Onzen Griffier, op den drie-en-twintigsten September 1682. Was geparapheert, <hi>A. Gerlacius</hi>, <hi rend=sup><hi><abbr expan=vidit>vt.</abbr></hi></hi> Onder stond, Ter Ordonnantie van de hoog-gemelte Heeren Staten Generaal. Was getekent, <hi>H. Fagel</hi>. Hebbende onder uit hangen het Zegel van haar Hoog Mog. in roden Wassche, aan een roden Zijden Band.
<pb id=pb46 n=46 facs="f:070">
<div1 id=ch4 n=IV>
<head type=label>IV. HOOFT-DEEL.</head>
<head><hi>Handelende van Parimaribo of Nieuw Middelburg, 't Fort Zelandia, Sommelsdijk, enz. als mede het Leven en Sterven van de Heer van Sommelsdijk, en de Onderneminge der Franschen op Zuriname.</hi></head>
<p rend="initial-width(105px) initial-height(105px) initial-image(images/initial-d.png)"><note place=margin>De Stad Parimaribo.</note> De Hooft-plaats van de <hi>Zurinaamsche</hi> Volk-Plantinge is <hi>Parimaribo</hi> of <hi>Nieuw Middelburg</hi>, voor dezen is 't een <hi>Karibaans</hi> Dorp, van haar Lieden <hi>Parimorbo</hi> genoemt, geweest; heeft nu de gedaante van een aanzienlijk Steetje, gelijk uit nevensstaande Prent-verbeeldinge te zien is: Als
<list>
<item><ab type=itemNum>A.</ab> De Stad Parimaribo.
<item><ab type=itemNum>B.</ab> 't Fort of Kasteel Zelandia.
<item><ab type=itemNum>C.</ab> 't Magazijn op 't Fort.
<item><ab type=itemNum>D.</ab> De Gouverneurs Huis.
<item><ab type=itemNum>E.</ab> Het Huis van den Commandant.
<item><ab type=itemNum>F.</ab> Is de Kerk en Stads-Huis.
<item><ab type=itemNum>G.</ab> De Nieuwe Uitlegginge.
<item><ab type=itemNum>H.</ab> Het grote Bos.
<item><ab type=itemNum>I.</ab> De Riviere Zuriname.
</list>
<figure id=plaat1>
<figDesc>De Stad Parimaribo.</figDesc>
</figure>
<p><note place=margin>Legt op 6. graden 45. minuten.</note> <hi>Parimaribo</hi> of <hi>Nieuw Middelburg</hi> voorsz. legt vlak aan de Rivier <hi>Zuriname</hi>, op de hoogte van 6. graden 45. minuten, ruim vijf Duitsche mijlen van zee de Rivier op-waarts, het is ontrent met vijf hondert Huizen verzien, altemaal van Hout gebouwt omdat het luftiger als Steen is; aan de Water-kant is het meest <pb id=pb47 n=47 facs="f:071">met Oranje-bomen beplant, dat een heel vermakelijk gezigt geeft, en rondom heeft het een grote Vlakte, gemeenlijk <hi>Sarana</hi> genoemt, dat wederom met digte Bosschen is bezet.
<p><note place=margin>Tot gemak van de Kost-Plantagies is 'er een Weg.</note> Daar is een Weg van <hi>Parimaribo</hi> door 't Bos gehouwen eenige uuren lang, tot gemak van de Kost-Plantagies die aldaar zijn, om haar waren gemakkelijk na de Stad te brengen. Dit waren de schuil-hoeken der <hi>Parimaribosche</hi> Vrouwen, doe deze Plaats van de <hi>Franschen</hi> Belegert wierd, waar van hier na iets omstandig zal gehandelt werden.
<p><note place=margin>Van de Kerk en het Stads-Huis.</note> De Kerk en 't Stads-Huis van <hi>Parimaribo</hi> zijn een, het bovenste deel werd tot de Gods-dienstige Oeffeninge gebruikt, en het onderste tot de Vergadering der Heeren van 't Land en Stad, het is een redelijk Gebouw van Klip-steen opgemetzeld, dat zig aan de Water-kant van de Schulp-mijnen t' zamen zet; dat daar gemakkelijk was te krijgen, alzo <hi>Parimaribo</hi> op Schulp-grond gebouwt is, dat daar heel zindelijke Straten maakt, want de swaarste Regen is niet in staat om de Straten ombekwaam te maken, alzo het Water door zekere Water-leidingen binnen de tijd van een half uur al weg is.
<p><note place=margin>Begraaf-plaatzen.</note> By de Kerk is een schoon Bos, bestaande alleen in Oranje-bomen; zijnde voor de Kerk en onder het geboomte de Begraafplaats van de aanzienlijkste Beampte of Societeits bediende. Hondert schreden verder is de Rust-legginge voor alle de Ingezetene dezer Plaats.
<p><note place=margin>'t Huis van den Gouverneur en Commandeur.</note> Het Huis van de Gouverneur is ook een heel groot Gebouw, dog van Hout, heeft aan de zy een Gallery; van zijn Huis na 't Fort loopt een Wandelary, aan beide zijden met Oranje-bomen en een geschoren Heining bezet, dat heel fraai staat: het Huis van de Commandant van 't Fort is ook heel aanzienelijk, <pb id=pb48 n=48 facs="f:072">maar zo groot niet als het voornoemde; dit was voordezen de Woon-plaats van den Gouverneur.
<p>Dit is de vergader-plaats van <hi>Parimaribo</hi> alwaar de Planters t' zamen komen, daar de Heeren van de Regeringe hun bevelen uitgeven, en het gehele Volk de zelve ontfangt; hier varen de Schepen <sic corr=af>of</sic> en an, want by Vredens-tijd leggen hier gemenelijk omtrent twintig Schepen op de Ree, terwijl eenige al na het Vaderland varen, en andere op komende wege zijn, 't welk het Land voor minder prijs, als anders, grote ververssingen veroorzaakt.
<p><note place=margin>De Bewoonders</note> De Bewoonder van deze Plaats zijn ten dele <hi>Neerlanders</hi>, <hi>Franschen</hi>, <hi>Duitschers</hi> en <hi>Joden</hi>, de laaste hebben alhier een vrije Synagoge; de <hi>Franschen</hi> Leren by zekere tijden in de Nederduitsche Gereformeerde Kerk; de Rooms Catholijke mogen hier niet Leren: Het bestaan van deze Menschen is, in alderhande Koopmanschappen en eenige Handwerken.
<p><note place=margin>Wat elk met de Slaven verrigt.</note> De Huis-houdingen gaan in dezer voegen, elk heeft zo veel Slaven als hy met fatzoen kan onderhouden, en laat zig daar heerlijk genoeg van bedienen, zo hy ze niet van noden heeft, laat hy de zelve uit Werken gaan by andere om een dag huur, en dan krijgenze 12. stuivers met de Kost, dog zonder de zelve 15. stuivers.
<p><note place=margin>Daar zijn twe Huizen van Steen.</note> Niet tegenstaande al de Huizen van Hout gebouwt zijn, zo zijn 'er nog tegenswoordig twe van Steen, die met Pannen gedekt zijn en met Glaze Vensters verzien; maar men oordeelt de zelve zo gezond niet te zijn als die van Hout, want de hitte des daags al te sterk door de Pannen in komende, kan zo ras door de Muuren niet heen dringen als door de Houte schuttingen of wanden, om dat ze niet heel digt gemaakt werden. Verders werden in de Houte Huizen geen Glazen gevonden, maar men zet voor de <pb id=pb49 n=49 facs="f:073">Vensters gemeenlijk Raamten met grof Gaas bekleed om de voorby gaande het inzien te beletten; de Huizen haar langtens staan meest alle neffens de Straat, om dat 'er de Wind beter kan door waaijen.
<p><note place=margin>Meubelen en Huis-zieraden.</note> De Meubelen of Huis-zieraden vind men hier zo menigvuldig niet als in <hi>Europa</hi>, meest bestaande in 't geen men tot een nootwendig gebruik ten uitersten van noden is, als Bedden en haar toebehoren, om in de Na-nagt te slapen, dewijl het dan kouder is als in de Voor-nagt, voorts een Kast of Kabinet, Ledikant, Spiegel, Tafel en Stoelen, daar beneffens het gebruik van de slingerende Hang-matten, met de Keuken nootwendigheden, zo dat alles uit <hi>Europa</hi> voornoemd hier moet gebragt werden, voornamentlijk Provitie in Eet-waren, als mede velerlei zoorten van Drank, waar door de Menatie aan <hi>Parimaribo</hi> heel kostelijk valt, buiten 't gene het Land in Vrugt- en Aard-gewassen, voor de Keuken, nog rijkelijk daar toe geeft; zo dat by 't weg blijven der Schepen het hier heel zober uitziet, anders leven de Menschen zeer mildadig, en zo wel buiten gebrek als in Plaatzen daar gestadig toevoer was.
<p><note place=margin>Van de Kledinge.</note> De manier van Kleding onder deze Volkeren, is voor tegenswoordig op de <hi>Hollandsche</hi> of liever gezegt de <hi>Fransche</hi> dragt, naar een yders believen en welgevallen, dragende de Mans nu alle ligte Lakenze en andere zoorten van Stoffe Kleding met Zijde gevoert; daar men te voren pleeg gekleed te gaan met witte <hi>Doorniks</hi> of <hi>Haarlemmer</hi> Streep, gemonteert met swarte Hare Knopen en Knoop Gaten, dat wegens het gestadige Wassen der zelve Kledinge veel kosten veroorzaakte, dat nu de tijd anders heeft by gebragt: Dog omtrent de gemene Luiden, zijn doorgaans wel zo pragtig en uiterlijker als in 't Vaderland, wordende byna niets te kostelijk geoordeelt, 't welk dan mede <pb id=pb50 n=50 facs="f:074">by de andere Christenen, in hoger aanzien, door het gehele Land word na gevolgt, schijnende aan de vermaaklijkheden des Lands eigen te zijn, wijl al het geile Groen des Menschen ooge dartelt, en 't herte doet huppelen in genoege.
<p><note place=margin>De Sterkte Zelandia, en waar die naam afkomstig van is.</note> In 't Noord-oosten digt aan <hi>Parimaribo</hi> en de Rivier <hi>Zuriname</hi>, legt de zeer voordelige Sterkte <hi>Zelandia</hi>, deze naam bekomen hebbende van die van Zeeland, die ze eerst bezeten hebben, en de gansche Volk-Planting den <hi>Engelschen</hi> afnamen in 't Jaar 1667. door beleid van de Admiraal <hi>Krijnzen</hi> en de Vice-Admiraal <hi>Culeward</hi>, met een Vlootje van drie Oorlog-Schepen en eenige kleindere Vaartuigen, van alles wel voorzien, en op hebbende drie hondert Soldaten, onder 't bestier van de Generaal <hi>Ligtenberg</hi>. De Vesting van <hi>Zelandia</hi>, is van Schelp-steen gebouwt, met goede Gragten en aarde Buiten-werken versterkt, en van binnen genoegzaam voorzien met Geschut en Manschap, als mede van de nodige Magazijnen, Wapen-kamers, Kruit-kelders, Wagt-huizen, enz. De Stroom, door de zee-vloeden opgestuwt, bespoelt zelfs de voet van de Vesting, wordende 't gewelt van 't water door ingeworpe Stenen gebroken en daar door 't af en weg-spoelen verhindert.
<p><note place=margin>Begraaf-plaats van de Heer Goyer.</note> Het ruime Plein in 't voorsz. Fort, is vereerd geworden met de Begraaf-plaats van Mijn Heer de <hi>Goyer</hi>, Gouverneur over geheel <hi>Zuriname</hi>, zijn E. is Overleden in 't Jaar onzes Heeren 1715. den ... July, en ter Aarden bestelt den eersten Augusty, met zeer grote stoet, onder het lossen van 't Geschut der Schepen en 't Fort, en 't Salvoos schieten der Soldaten, tot grote bedroeffenis van zijn Huisgezin en der Gemeente. Wijders is het Fort <hi>Zelandia</hi> tot bescherming van de Stad <hi>Parimaribo</hi> en de Rivier <hi>Zuriname</hi>, wanneer ze van Vyanden overvallen mogten <pb id=pb51 n=51 facs="f:075">werden. De Rivier is hier omtrent een half uur breed, zo dat het Geschut maar effen kan toebrengen.
<p><note place=margin>Van de Vesting Cottica of Sommelsdijk.</note> De <hi>Zurinaamsche</hi> Maatschappy heeft, behalven <hi>Zelandia</hi>, nog een andere Vesting, <hi>Cotteca</hi> of <hi>Sommelsdijk</hi> genaamt, om datze eertijds de Woon-plaats is geweest van den Hoog Ed. Heer <hi>Sommelsdijk</hi>, Opper-Bestierder van de Volk-Planting; waar van wy des zelfs Leven en Sterven hier kortelijk zullen ter nederstellen.
<p><note place=margin>Onderneminge van de Hr. Sommelsdijk om zig na Zuriname te begeven.</note> Anno 1683. De Heer van <hi>Sommelsdijk</hi> besloten hebbende om in Perzoon, de Colonie van <hi>Zuriname</hi>, welke zijn H<corr>.</corr> E. W. voor een derde deel toekwam, te gaan bestieren en in eenen beter staat te brengen als tot nog toe was, en alles ter reize vervaardigende, wierd by zekere gelegentheid van zijne Hoogheid den <hi>Prins van Oranjen</hi>, namaals <hi>Koning van Groot Britannien</hi> Hoogloff. Mom., gevraagt, wat zijne E. dog bewoog zulken moeijelijken last op zig te nemen, als reeds zo grote goederen en aanzien bezittende, waarop dat zijne E. antwoorde, dat de voornaamste beweegreden daar toe was, om regt en geregtigheid te oeffenen.
<p>De Heer van <hi>Sommelsdijk</hi> dan vertrokken om 't Gouvernement van de Colonie zelf te aan vaarden, heeft kort na zijne aankomst in <hi>Zuriname</hi> Vrede gemaakt met de <hi>Indianen</hi> tot zonderling voordeel van de Coloniers. Zijne E. heeft ook grotelijks tot welstant van de Colonie ingestelt een Raad van Justitie. Zie <hi>Rom. de H.</hi>
<p>De Wetten van zijn E. ingestelt dienen ook eeniglijk om de Colonie in eenen bloeijenden staat te brengen, als blijkt uit deze volgende:
<p>Dat gene van de Colonie voortaan meer met Swarten zou Trouwen, ook met streng verbod van met gene Swarte te Hoereren.
<pb id=pb52 n=52 facs="f:076"><p>Dat gene particuliere Planters hunne Slaven in 't toekomende niet meer zouden mogen verminken of met de Dood straffen, maar de zelve zulks verdienende aan den Raad van Justitie zouden moeten overgeven.
<p>Om tot eenige byzonderheden van 't Leven van zijn H. W. G. te komen.
<p><note place=margin>Zijn E. Woninge.</note> Zijne E. Woninge aldaar was maar van Hout gelijk die van de meeste Planters, zonder pragt of wereldlijke verzierzelen.
<p><note place=margin>Dagelijkze Kledinge.</note> Zijne E. ordinaire dagelijkze Kleding was maar van gemein fijn ongebleekt Linnen, dragende zijn eigen Haar zonder Poeder, zinlijk en rein zijnde over zijn Lighaam, zig dagelijks in zijn Binnen-kamer wassende <note place=margin>Spijs en Drank.</note> en badende. Matig in 't gebruik der Schepzelen van God doorgaans zijne bekomst eetende uit eene Schotel, hoewel 'er op zijne E. Tafel dagelijks zevenerlei verscheide zoort van Spijze wierden opgedischt voor de mede aangezetene. Gemeenlijk geen ander als grof Roggen Brood, en voor Drank Wijn met Water gemengt gebruikende. Gelijk zijne E. een grote liefhebber was van 't Planten van allerlei Gewassen, was zijn dagelijks divertissement in de Tuin te gaan wandelen en werken.
<p><note place=margin>Voorval van een Vorst der Indianen.</note> Kort na dat de Heer van <hi>Sommelsdijk</hi> 't bestier van de Colonie had aangevaart, gebeurde het, dat een van de Vorsten der <hi>Indianen</hi>, onder het district van 't Fort <hi>Zelandia</hi>, eene van zijne drie Vrouwen, waar op hy vergramt was, gedood hebbende, daarover op bevel van zijne Excell. in arrest genomen wierd, geexamineert zijnde en schuldig aan Doodslag geoordeelt, en daar over de Dood hem aangezegt wierde, was hy zelf en de andere <hi>Indianen</hi> daar door zeer ontstelt, zeggende dat het hen vremd voor kwam dat hy om een Vrouw zou gedood worden, dewijl hy <pb id=pb53 n=53 facs="f:077">nog twe andere hadde. Waar op zijne Excell. door een Tolk, zijnde de Overste van de Synagoge der <hi>Joden</hi>, die de <hi>Indiaansche</hi> tale verstont, hen liet zeggen, <hi>dat de God die de Hemel en Aarde geschapen heeft ons geboden had, dat die des Menschen bloed vergiet, diens bloed weder zal vergoten worden</hi>. Waar op de Vorst en andere <hi>Indianen</hi> antwoorden, weten wy dat niet zo zijn wy en onze Kinderen slimmer als de Peerden, en daar op hielden ze zig stil, en lieten toe dat de straffe van Onthoofding over den schuldige Vorst wierd uitgevoert.
<p><note place=margin>Zijne E. was tot de Godsdienst zeer geneigt.</note> Zijne E. was van een edelmoedig inborst, hebbende eene zonderlinge liefde voor den Godsdienst, agting voor de God-vrezende en yverig om hen te beschermen en te begunstigen; gemeenzaam en weldadig iegens een iegelijk: integendeel een groten afkeer hebbende van de ongebondenheid, tot voorkoming en vertoning van deze ondeugt in de Soldaten; deze aan den arbeid doende zetten en aan hem daarom maar een matig gebruik van voedzelen toestaande, als zijnde het beste middel tegen de ongeregelde geneigtheden. Dog zijne E. wierd wel van eene zijner Zusteren, die toen ook in <hi>Zuriname</hi> residerende, ge-adverteert van de Peerlen niet voor de Zwijnen te werpen, om dat ze zig omkerende hem niet mogten <note place=margin>Des zelfs Dood.</note> verscheuren. 't Welk zijne E. door eene droevige en geweldige dood is overgekomen, gelijk bekent is, in den Jare 1688. den 19. July. Dit Feit wierd uitgevoerd door elf zamen geswoorne rebellen, die met geweld meer en beter rantzoen eischten als dagelijks uitgedeelt werd, terwijl zijne E. met den Commandant <hi>Verboom</hi> 's morgens voor zijn Huis ging wandelen in de Oranje-bomen allée. De voornoemde elf rebellen kwamen op eene ongeschikte wijze met hun geweer en half dronken zijnde 't gezeide van zijne <pb id=pb54 n=54 facs="f:078">E. afvorderen, waar op zijn E. Excell. naar een Houwer taste om deze baldadige te rug te drijven, en de arm opheffende, schoten ze gelijkelijk op hem, waar door dood ter aarden viel, wordende de Commandant met een ook swaar gekwetst en negen dagen daar na aan zijne wonde stervende.
<p><note place=margin>De Muitelingen beroven het Huis van zijn Excell.</note> Een van de elf muitelingen wierp zig voor hooft van hen op, en zy namen gezamentlijk het Huis van zijne Excell. in, maakten zig meester van den besten Inboedel als van Zilver en Goud, enz. De opperste rebel trok zijne Excell. beste Kleed aan en ging daar mee pronken. Deze ontboot de gansche Militie uit het Land, en nodigden de zelve zig by hem te voegen (de Gouverneur van kant zijnde en de Commandeur swaar gekwetst) voegden zijn vijftig â zestig gemene Soldaten by de voorsz. elf muitelingen, willende de overige Militie en Officieren daar mede niet te doen hebbende, maar hielden zig stil dewijlze niet magtig genoeg waren, om de rebellen te wederstaan. Welke de Burgery van 't Vlek ontwapent hebbende, zig meester maakten van 't Fort <hi>Zelandia</hi>, begravende in 't zelve Fort het Lijk van zijne Excell., en eenige Kanon schoten ter gelegentheid van zijn E. begraaffenis doende.
<p><note place=margin>Verdere onderneming van de zelve.</note> De rebellen ziende, dat ze geen meer aanhang kregen, dagten weg te gaan met zijne Excell. beste goederen, zig daar toe willende bedienen van een groot Schip van de Societeit, dat met Zuiker geladen voor 't Fort gereed lag om naar <hi>Europa</hi> te varen.
<p>De Schipper van 't voornoemde Schip aan Land gegaan, om te vernemen wat daar gaande was, werd van de rebellen in verzekering genomen, en deze maakten zig daar op meester van 't Schip, ondertusschen met de Burgers van 't Vlek accorderen voor zekere zomme Gelds onder beding van hen dan niet te beschadigen.
<pb id=pb55 n=55 facs="f:079"><p>De Raad van Justitie hier door tijd hebbende bood het gehele Land op, komende daar op de op ontbodene met verscheide zoort van kleine Vaartuigen, en een groot <hi>Hollands</hi> Schip, dat uit de handen van de rebellen naar boven ontsnapt was, de Rivier <hi>Zuriname</hi> boven 't Fort afzakken en bleven aldaar in order geschikt eenige dagen leggen: Komende insgelijks uit de <hi>Commewyne</hi> eenige <hi>Hollandsche</hi> Schepen met vele andere Vaartuigen der Planters, beneden het Fort leggen; zijnde alzo 't Schip dat de rebellen ingenomen hadden tusschen beiden bezet. Waarom de Planters zig stil hielden tot dat de rebellen eenige Zuiker uit het Schip ontladen hebbende, de plaats der zelve vulden met de beste goederen van zijne Excell., waar op de elf muitelingen met de rest die zig by hen gevoegt hadden t' Scheep gingen, en gereed zijnde om te vertrekken, wierden van boven en beneden door de Planters en <hi>Hollandsche</hi> Schepen in slagorde omzingeld. Dog eer het tot een hooft-treffen kwam, boden de gene die niet schuldig waren aan de moord van zijne Excell. aan, de elf rebellen over te geven indien men hen wilde vry laten. <note place=margin>In handen van Justitie werden de elf rebellen overgelevert.</note> Welk verzoek van de Raad van Justitie en de Planters aan hen werd toegestaan, en waar op ze de elve in handen van Justitie overgelevert, die agt dagen daar na, door de Raad van Justitie gevonnist en veroordeelt wierden, te weten, dat agt zouden opgehangen en drie gerabraakt worden, hen verdiende straf ontfingen.
<p>De overige zestig werden niet langer in dienst gehouden, en voor en na by vijf à zes naar <hi>Holland</hi> overgevoert en daar volgens belofte vrygelaten.
<p>Zo ras de van de Societeit in <hi>Holland</hi> de tijdinge van de dood van zijne Excell. ontfingen, offereerden het Gouvernement aan de Zoon des overledenen <pb id=pb56 n=56 facs="f:080">doenmaals Heer van <hi>Chatillon</hi> genoemt. Waar toe zijne E. nog Mevrouw zijne Moeder niet konde bewilligt worden, om dat zijne Excell. op zo eene moordadige wijze was omgebragt. Waar op dan de Heer <hi>Scherpenhuyzen</hi> tot Gouverneur wierd verkoren, en met secours van nieuw Krijgs-volk en voorraad van Ammunitie en Vivres tot opvulling van de Magazijnen naar de Colonie overtrok, nevens de Heer van <hi>Chatillon</hi>, die derwaarts overging om de zaken van zijnen Heer Vader te redden.
<p><note place=margin>De Sommelsdijkze Vesting legt op een moerassige grond.</note> Om weder tot de voorgemelde Vesting <hi>Sommelsdijk</hi> te komen, ze is dan gelegen op een moerassige grond, ruim zeven mijlen van zee, ter plaatze daar de Stromen <hi>Commewyne</hi> en <hi>Cotteca</hi> te zamen vloeijen, en versterkt met goede aarde Wallen. Om dat de buiten Vyanden nergens geen voet aan Land zullen zetten, zo is uit dien hoofde verboden geen Plantagies te mogen leggen aan de Rivier <hi>Commewyne</hi> beneden 't Fort <hi>Sommelsdijk</hi>; en alzo leggen ook geen Plantagies aan de <hi>Zuriname</hi> beneden het Fort <hi>Zelandia</hi>: Deze twe Forten zijn de voornaamste Sterktens in de gansche Colonie of Volk-Plantinge.
<p><note place=margin>Om een Nieuwe Sterkte te bouwen.</note> 't Zou voor de Nieuwe Colonie zeer voordelig zijn, en grotelijks tot hare bescherming tegen allen Vyandlijken aanval dienen, zo ze ook een Sterkte had op de zamen vloeijing van de grote Stromen <hi>Commewyne</hi> en <hi>Zuriname</hi>, alwaar nu het Krabbe-Bos leid, dus by genaamt van de grote Zee-Krabben, die hier in menigte van de Bewoonders gevangen worden. De grond van deze plaats is tot het aanleggen van een Vesting wel eenigzins onbekwaam, als wezende moerassig en slijkerig, lopende door de Vloed t' elkens onder, maar zou door ingeheid Paalwerk wel goed gemaakt kunnen worden. Aan de overkant van 't Krabbe-Bos, ook op de Gaar-Vliet <pb id=pb57 n=57 facs="f:081">der gemelde Hooft-Rivieren, konde insgelijks een Kasteel van groot gewigt tot beveiliging van die beide Stromen gebouwt worden. De onkosten, tot zo een werk vereischt, zoude volgens gemaakte Calculatie 300000. Guldens, of iets meer belopen. Zo zulks eens uitgevoert wierde, was de Volk-Plantinge niet als met een over-grote Zee-magt aan te doen, dewijl dan gene Schepen de Stromen aan de eene of andere kant zouden kunnen opkomen, of een Landinge ondernemen, zonder zig bloot te stellen voor 't Geschut van die Vestingen. Welkers aangelegentheid, of liever nootzakelijkheid men wel kan afmeten uit de onderneming der <hi>Franschen</hi> tegens deze Colonie. Van welke twe togten, om ons voorstel te bevestigen, wy hier een nauwkeurig verhaal zullen by voegen.
<p><note place=margin>Eerste onderneminge op de Zuriname van de Franschen.</note> Gelijk de <hi>Franschen</hi>; die het steets aanwassend welvaren van deze <hi>Nederlandsche</hi> Volk-Planting met een loer oog aanzien, met schade en schande ondervonden in 't begin van deze Eeuw, wanneerze onder 't bewind van Monsr. <hi>Du Cassé</hi> met negen Oorlog-Schepen, een Bombardeer-Galjoot en verscheide andere Vaartuigen de Stroom <hi>Zuriname</hi> opkwamen en met geweldig Schieten en Bombarderen de Vesting meenden te vermeesteren; maar door 't Geschut van 't Fort en de daar byleggende Koopvaardy-Schepen, boven verwagting zo dapper be-antwoord wierden, dat ze tegens wil en dank weder van daar vertrokken; hebbende vele doode en gekwetste, en van hare Schepen, die zeer ontrampoeneert waren, behalven vele kleine verloren een Oorlog-Schip van vier-en-twintig Stukken en hondert en zestig Man; dat door onkunde van de gronden gestrand was en tot buit bleef aan de <hi>Nederlanders</hi>.
<p><note place=margin>Twede onderneminge van de zelve.</note> 't Was den 10. October 1712. wanneer Monsr. <pb id=pb58 n=58 facs="f:082"><hi>Cassart</hi> voor de twede maal binnen zes Maanden met agt Oorlog-Schepen, zeven Barken en dartig Barkassen, op hebbende vijf-en-twintig hondert of drie duizent Man van <hi>Guadaloupe</hi>, een Eiland der <hi>Franschen</hi> in <hi>Amerika</hi>, de <hi>Zurinaamsche</hi> Volk-Planting aantaste. De Oorlog-Schepen konden wegens de ondiepte niet verder als aan de bekende Modder-Bank komen: dog een gedeelte van 't Volk, op twe grote Barken, twintig Barkassen en een klein Oorlog-Schip gezet, voeren vroeg in de morgen-stond na de overkant van de Stroom, eerst aandoende en plunderende de Plantagie van de Heer <hi>Amzing</hi>, een der Raden van de Colonie, een Man van vele goede hoedanigheden. Het zelve lot van verwoestinge moesten eenige andere Planteryen, voor aan op de vlakte staande, mede ondergaan. Deze verwoesting deed de <hi>Negers</hi>, als mede de be-angste Vrouwen der Blanken in de Bosschen vlugten voor 't gevreesde gevaar. De Inwoonders, van der <hi>Franschen</hi> onderneming te voren verwittigt, schikten zig met alle mogelijke vlijt tot een dappere tegenstand. Ten dien einde haddenze over de tagtig stukken Geschut tegen de plaats der ontscheping geplant, de Wallen der Vestingen verbetert, en de zelve van alles wel voorzien. Waar door Monsr. <hi>Cassart</hi> genootzaakt was het uiterste geweld aan te wenden, om de eer van zijn Koning en eigeagting, door 't mislukken van de eerste onderneming schandelijk verloren, te herstellen, en niet meer schande te behalen. Hy liet derhalven de Schepen en Fregatten in de Rivier komen, behalven het Schip de <hi>Neptunus</hi>, dat te diep gong, hy deed de Galjoten naderen, en hield zijn troupen ter Landinge gereed. Maar de Schepen die hem moesten begunstigen, en zo de Stad als het Fort beschieten, raakten twe Kanon schoten verr' van de zelve aan de grond. Het <pb id=pb59 n=59 facs="f:083">geen Monsr. <hi>Cassart</hi> verpligte te wagten, tot dat ze door de Spring-vloeden vlot wierden, om de Stad en het Kasteel in te sluiten, en zig met zijne troepen meester te maken van de Rivier <hi>Zuriname</hi>. Maar alzo deze tegen over het Kasteel en de Stad nauwer word, en een bogt maakt, die maar een sterke Musket schoot breed is, en door 30. stukken Geschut wierd beschermt; was het nootzakelijk, na dat de troepen het vuur zouden uitgestaan hebben, en aan de andere kant van de Rivier komen, een weg over Land te maken, die de bogt van het eene einde tot het andere overdwarste, om de gemeenschap vry te maken voor de troepen en de Schepen, en de zelve de Inwoonders te Water en te Lande af te snijden. Hier op detacheerde Monsr. <hi>Cassart</hi>, Monsr. <hi>Beaudinard</hi>, met 100. Granadiers, om die dwars door het Bos en byna ondoorgankelijke Moerassen te zoeken: Deze liet des anderen daags weten aan Monsr. <hi>Cassart</hi>, dat hy de zelve had gevonden, en van de eerste Woning aan de andere kant van de Rivier al meester was. Waar op Monsr. <hi>Cassart</hi>, aanstonts het twede battaillon derwaarts dede trekken, om hem in die post te ondersteunen, en volgde zelfs twe dagen daar na met de overige troepen over de Rivier, met het Fregat de <hi>Meduze</hi>; terwijl twe Schuiten hem Mond-kost en Oorlog-behoeftens bragten.
<p>Zo als de Coloniers, door het ligt van aangestoken vuuren ter wederzijden van de Rivier, zagen dat ze overtrokken, gaven een laag uit al haar Geschut, dat haar had moeten ophouden, waar door alleenig vijf Mannen wierden dood geschoten, en vijf gekwetst in de Sloep van Monsr. <hi>Gotteville Bellisle</hi> die aan een arm wierd gewond, en een gedood in de grootste Canoë, die door Monsr. <hi>Du Bretuil</hi> wierd gevoert. De <hi>Meduze</hi> gevoert door Monsr. <hi>De Hericourt</hi>, <pb id=pb60 n=60 facs="f:084">en de twe Schuiten die hem mede volgden, niet tegenstaande 't vuur uit het Geschut, waar van 't door-boort was, raakten 'er door; maar alzo het niet langer kon besturen, ging Monsr. <hi>Cassart</hi> daar voor en boegzeerde het met de Schuiten, tot dat 't zelve buiten bereik van het Geschut was, en deedze aanstonts en met haast herstellen. Monsr. <hi>Hericourt</hi> deed by deze gelegentheid, die zeer delicaat was, alles wat men van zijne ervarentheid zou hebben konnen verwagten. De troepen dan in dezer voegen verzamelt zijnde, maakte Monsr. <hi>Cassart</hi> in de boven gemelde Woning een Campement, en liet daar in de helft van het Volk, onder gezag van Monsr. <hi>De Sorgues</hi>; detacheerde wijders Monsr. <hi>De Espinoy</hi> met 50. Granadiers, om zig van een voordelige post aan de andere kant van de Rivier van <hi>Para</hi> te verzekeren, en door dat middel de Coloniers alle gemeenschap te benemen. Met de overige Manschap trok Monsr. <hi>Cassart</hi>, aan het hooft der zelve, 20. mijlen opwaarts langs de Rivier.
<p>De Heer <hi>De Goyer</hi> dies tijds Gouverneur, schikte middelerwijl 200. Man om Monsr. <hi>De Espinoys</hi> post aan te grijpen; dog de zelve der Inwoonderen beweginge gewaar wordende, voorkwam haar, toogze met de Banjonet op de tromp van de Snaphaan tegen, sloeg de zelve, nam de Commandant, zijnde de eerste Kapitein van de Stad, gevangen, nevens vier Gemene, doode en kwetste verscheide en dwong de overige in de Bosschen te vlugten. <hi>Espinoy</hi> verloor in dit treffen, dat scherp was, maar twaalf Granadiers, en bekwam zelfs een schoot in zijn Voor mouw.
<p>Monsr. <hi>Cassart</hi> kwam, na dat Monsr. <hi>Moans</hi> met een detachement boven aan de Rivier had gelaten, om die post te bewaren in het Campement, om met de Spring-vloeden die naderden zijn voordeel te doen, <pb id=pb61 n=61 facs="f:085">en zo de Stad als het Kasteel, 't welke Monsr. <hi>Bandeville</hi> vijf dagen bleef Bombarderen, zonder merkelijke schade aan beide te doen, werpende daar in over de hondert Bomben, aan te tasten; de Heer <note place=margin>De Heer Gouverneur accordeert wegens Brandschatting.</note> Gouverneur hier van verwittigt, wierd alzo genootzaakt, na een rijp beraden, met Monsr. <hi>Cassart</hi> over een Brandschatting te accorderen: Waar toe gemelde <hi>Cassart</hi> zig geerne gereed vond; wijl hy niet zonder groot gevaar de Schepen, om de banken en het weinige water dat 'er in deze engte was, konde doen naderen.
<p><note place=margin>Kloekheid der Inwoonderen.</note> De Inwoonders niet verflauwende, verweerden haar onvermoeit, tonende alle goede welvaardigheid, om de Vyanden tegenstant te bieden, met alle goede voorzorge en beleid, als immers mogelijk was, dog met zonderling misnoegen en kragtig nadeel, door het vlugten van de <hi>Negers</hi>, waar door vele harer magt zal gebroken zijn.
<p><note place=margin>Als mede van eenige Zee-Kapiteins.</note> 't Zelve deden de Kapiteins <hi>Jaques Sirodet</hi>, <hi>Willem de Goyer</hi>, <hi>Cornelis</hi> en <hi>Pieter Karsten</hi>, <hi>Cornelis Tomas</hi>, en <hi>Steven van Lind</hi>, die toen alle daar ter Ree lagen; bewijzende een iegelijk zo veel tegenstant, als van eerlijke dappere Zee-Luiden zoude konnen gedaan worden, zonder eenigzins hare pligt te verwaarlozen, op dat des noot zijnde, het voorval genoegzaam naar ware geschapentheid, van haar kon verantwoord worden, ter plaatze daar het behoorde.
<p><note place=margin>Schepen die in de Colonie binnen kwamen.</note> Gedurende het beleg, kwamen in de Colonie uit <hi>Europa</hi> aan de Kapiteins <hi>Jan Schouten</hi>, <hi>Kasper Keysberg</hi>, <hi>Pieter Verwer</hi>, neffens het Schip de <hi>St. Clarida</hi> uit <hi>Guinea</hi>, voor de mond van de Rivier <hi>Zuriname</hi> het Anker latende vallen, zondenze de Boot van <hi>Keysberg</hi> op, die door de donkerheid van de nagt de <hi>Fransche</hi> Schepen passeerde, zonder aangehouden te worden; daar op zond de Heer Gouverneur de Loots te rug, <pb id=pb62 n=62 facs="f:086">met ordere aan de Kapiteins om op 't spoedigste weder in zee te lopen, en na <hi>Barbados</hi> of <hi>Curacao</hi> te gaan, aan welke laaste plaats deze Schepen behouden gearriveert zijn, en alzo geret uit de handen der Vyanden, zijnde reets meerendeels verloren geagt.
<p><note place=margin>Voorwaarde op welke het accoort met Mr. Cassart getroffen is.</note> Ondertusschen was het accoort van Afkopinge tusschen Monsr. <hi>Cassart</hi> en de Coloniers getroffen, op volgende voorwaarde: te weten, dat men aan hem 15000. Oxhoofden Zuiker zou geven, tot 48. Gulden 15. Stuivers het Vat; belopende alzo in 't geheel eene zomme van 731250. Guldens; welke gestelde zomme men in 't volgend betaalt. Als bestaande in
<table>
<column rend="align(right)"><column>
<row><cell> 3500. <cell>Oxhoofden Zuiker,
<row><cell> 750. <cell>Slaven, à 350. Guld. 't stuk,
<row><cell>180000. <cell>Guld. aan verscheide Waren,
<row><cell> 65000. <cell>Guld. in gemunt en ongemunt Zilver,
<row><cell> 37000. <cell>Guld. in Wissel-Brieven.
</table>
<p>Deze gehele omslag van schade is van de Maatschappy, door eene Reductie onder de Ingezetenen van de Colonie, gereguleert op agt à tien ten hondert van yders Capitaal.
<p>Dit is wel 't voornaamste van 't gene op deze Togt van Monsr. <hi>Cassart</hi> in de <hi>Zurinaamsche</hi> Volk-Planting is voorgevallen. De tijdingen, dien-aan-gaande van <hi>Parys</hi> zelfs ingelopen, melden, dat de onkosten van 't toerusten der Vloot meer bedragen, als de getrokke Krijgs-Schattingen. Zo dat de Vyanden met deze onderneming voor haar zelve geen voordeel behaalt hebben, maar alleen afbreuk aan de <hi>Nederlanders</hi> toegebragt. Waar voor de Colonie in 't toekomende genoegzaam bevrijd zou kunnen zijn, zo men op de plaatzen, boven aangewezen, een of twe nieuwe Forten bouwde. Want dan zouden gene Vyandlijke <pb id=pb63 n=63 facs="f:087">Schepen konnen aankomen om eene Landing te doen, als onder 't bereik van 't Geschut der Vestingen.
<p><note place=margin>Bezettinge die aan de Mot-kreek is.</note> Nog is 'er een zekere zoort van Bezettinge aan zee, aan de mond van de <hi>Mot-kreek</hi>, zijnde een op-geworpene Battery, verzien met eenig Geschut en een groot Wagt-huis voor de Soldaten, leggende elf mijlen verr' van de mond <hi>Zuriname</hi> langs de Kust heen; de dienst hier van is, dat zy al de voor by gaande Schepen, en voornamelijk die na <hi>Zuriname</hi> willen, konnen zien, zo menig schoot werd 'er gedaan als 'er Schepen gezien werden, welke geluit van 't Geschut byna de gansche Land-strek werd overgehoort, zo dat als dan de Inwoonderen altijd op hun hoede konnen wezen.
<p><note place=margin>Fort aan de Kreek Para.</note> Aan de mond van de Kreek <hi>Para</hi> legt ook een zoort van een Fort, zijnde een vierkante Steenen Muur, dog nu vervallen, dit diende voordezen tot een Vastigheid tegens de <hi>Karaïbanen</hi>, doe zy Lieden eenige opstanden aanvingen tegens de <hi>Zurinamers</hi> om hun te overvallen, maar nu het Vrede met de zelve is, werd 'er geen gebruik van gemaakt.
<p><note place=margin>Bezettinge op de Paramhil.</note> Op de <hi>Paramhil</hi> legt nog een Bezettinge, aldus van de <hi>Engelsche</hi> genoemt, maar van de <hi>Nederlanders</hi> de <hi>Blauwe Berg</hi>; deze legt aan de West-zy van <hi>Zuriname</hi> 21. mijlen van zee de Rivier op-waarts, deze Berg is zonder geboomte en ontfangt alzo de zuivere lugt, dat een grote gezontheid voor de Bezettelingen baart, die in getal van vier bestaan, en wonen in een zeker Huis aldaar opgebouwt; deze Wagt is dienstig tegens de opstand der <hi>Karaïbanen</hi>, indien ze onverwagt mogten opkomen om alzo de Blanke te overvallen.
<p>Men vind op de <hi>Zurinaamsche</hi> Kust gene Landwegen, langs welke Menschen en Goederen van de eene plaats naar de ander met Ry-Tuigen konnen <pb id=pb64 n=64 facs="f:088">vervoert worden; naardien 't Land, zo als we reets hebben aangemerkt, byna over-al met Bosschagien bezet en met ontallijke Water-Vlieten doorsneden is. Maar alles moet naar en van en naar de Plantagien, meest alle aan gemelde Rivieren en Kreeken gelegen, met bekwame Vaart-Tuigen te water af en aangebragt worden. En dus worden de Zuikeren en andere Vrugten, op de Plantagien vallende, met grote Ponten door <hi>Negers</hi> voortgeroeit, van alle kanten naar de algemene Rede voor <hi>Parimaribo</hi> opgezonden, om op de gestelde tijd in de daar leggende Koopvaardy-Schepen ingeladen en naar <hi>Europa</hi> vervoert te worden. Voorts zullen we hier op verhandelen van het Zuiker-Riet, des zelfs bewerkinge en verdere toestel 't geen daar toe van noden is.
<figure id=ornament.64 rend="image(images/ornament1.png)">
<figDesc>Ornament.</figDesc>
</figure>
<pb id=pb65 n=65 facs="f:089">
<div1 id=ch5 n=V>
<head type=label>V. HOOFT-DEEL.</head>
<head><hi>Hoe het Zuiker-Riet in Amerika is overgebragt. Van 't Riet Mambou en Rotang. Planting en Aankweking van het Zuiker-Riet op Zuriname. Schade der Mieren. 't Gestel der Zuiker-Molens, en des zelfs Bewerkinge. 't Zuiker-Riet op alle Kusten waar het gevonden werd. Woon-Huis der Planters, Neger Huisjes en 't Stook-huis. Wat een Plantagie wel zou kosten om van nieuws aan te leggen.</hi></head>
<p rend="initial-width(102px) initial-height(105px) initial-image(images/initial-o.png)"><note place=margin>Zuiker-Riet is aan Amerika niet eigen.</note> Onder alle Gewassen, die op de <hi>Zurinaamsche</hi> Kust vallen, en waar van 't getal en de verscheidenheid der zoorten byna onbeschrijvelijk is, word 'er geen met meer voordeel aangekweekt, als het vermaarde Zuiker-Riet. 't Welk egter aan <hi>Amerika</hi> niet eigen is, maar, na des zelfs ondekking, eerste door de <hi>Spanjaarts</hi> en <hi>Portugezen</hi> van de <hi>Kanarische Eilanden</hi> op de <hi>Amerikaansche</hi>, en dus voorts op de Vaste Kust van <hi>Brazyl</hi> en <hi>Zuriname</hi>, daar het zo uitnemende wel tiert overgebragt en geplant.
<p>Men vind wel hier en daar in <hi>Amerika</hi>, voornamelijk omtrent den <hi>Silver-Stroom</hi> of <hi>Rio de la Plata</hi>, een zoort van Riet in het wilde wassen, waar uit door de zonne-hitte een honing-zoet zap sweet, maar niet zo goed als het zuiker-vogt der <hi>Kanarische</hi> Rieten.
<pb id=pb66 n=66 facs="f:090"><p><note place=margin>'t Riet Mambou en Rotang.</note> In <hi>Oost-Indiën</hi> geeft het groot Riet <hi>Mambou</hi>, doorgaans <hi>Bamboes</hi> genoemt, en ook 't klein Riet <hi>Rotang</hi> een lieflijk zap, dat, door de zonne allengs verhard en van smaak verandert, een wezentlijk zout verbeelt, gelijk het ten dele is, en daarom van de <hi>Grieken</hi> en <hi>Romeinen</hi> ook zomtijds <hi>Indiaansch</hi> zout genoemt. Want dat dit het zelve is, 't geen nog hedendaags van de voornoemde Rieten verzamelt word, blijkt <note place=margin>Indiaansche Sacar.</note> zo uit de eige <hi>Indiaansche Sacar</hi>, waar onder het nu nog, gelijk oud-tijds, bekent is, als uit de hoedanigheden, die de zelve zijn. Uit de jonge Struiken dezer <hi>Oost-Indische</hi> Rieten, word het gemelde zap, als dan nog zeer zoet en vloeibaar, van de <hi>Indianen</hi> gretig gezogen: en van der zelver teerste en zappigste spruiten maakt men voornamelijk het aangenaam <note place=margin>Achar.</note> <hi>Achar</hi>, dat, naar <hi>Europa</hi> overgezonden, de Lekker-Monden zeer wel smaakt. Dit zoete merg der <hi>Mambous</hi> en <hi>Rotangs</hi> verliest zijne floeibaarheid, gelijk gezegt is, en verandert van kleur en smaak, wanneer de Rieten hoog opgeschoten zijn en oud worden, puilende als dan tusschen de lidden uit, word aldaar zo hard, dat het kan gebrokkelt worden, en is dan het zo zeer ge-agte en regte <hi>Sacar</hi>, of <hi>Tabaxir</hi>. Men vind het evenwel aan de gemelde Rieten niet overal in <hi>Oost Indiën</hi>, en, daar het valt, op de eene plaats <note place=margin>'t Sacar tot artzeny gebruikt.</note> beter als op de andere. 't <hi>Sacar</hi> word nu, gelijk by ouds alleen, voor artzeny gebruikt tegen vele uiterlijke en inwendige kwalen van 't menschelijke lighaam, en van de <hi>Indiaansche</hi>, <hi>Arabische</hi>, <hi>Afrikaansche</hi>, <hi>Persiaansche</hi> en <hi>Turksche</hi> Geneesmeesters, door verzekerde en eenparige ondervinding van zo een zonderlinge deugt bevonden, en daarom zo hoog <corr sic="ge agt">ge-agt</corr>, dat het byna doorgaans tegen zilver word opgewogen. <hi>China</hi> heeft behalven de <hi>Mambous</hi> en <hi>Rotangs</hi> een Zuiker-Riet, dat in meest alle Landschappen wast, maar <pb id=pb67 n=67 facs="f:091">in zeer grote menigte in dat van <hi>Suchuen</hi>, alwaar het ook de beste zuiker uitlevert. In <hi>Guinea</hi> groeit insgelijks een zoort van Zuiker-Riet, als mede in <hi>Egypten</hi>, in <hi>Syrien</hi>, op 't Eiland <hi>Cyprus</hi>, en zelfs op zommige plaatzen van <hi>Frankrijk</hi>, daar het nogtans de Winter-koude nauwlijks kan verdragen.
<p><note place=margin>Het Zuiker-Riet wast weeligst op de vlakke Velden.</note> 't <hi>Kanarische</hi> Zuiker-Riet, dat gelijk reets <corr sic=aangemerk>aangemerkt</corr> is, met 't meeste voordeel word geplant, wast, zo in <hi>Zuriname</hi>, als elders in <hi>Amerika</hi>, weeligst op de vlakke Velden, alwaar de grond mullig en vetst is, en best bevogtigt. Daar men eene nieuwe wil aanleggen, worden de Bosschen, waar mede 't Land uit de natuur meest overal digt bezet is, in 't laast der Grote Droogte, gelijk gezegt is, eerst om verr' gehakt, en in brand gestoken, 't geen van eene dubbele nuttigheid is, zo dat de grond door de vlammen gezuivert word van allerlei schadelijk ongediert, als dat 't verbrande Geboomt aan de grond tot mest verstrekt. De grote Boom-stammen, die niet mede verbrand zijn, worden voorts in stukken gezaagt en gehakt, om te zijner tijd onder de Ketels, waar in men 't zuiker-zap kookt, gestookt, te worden.
<p><note place=margin>Poting der Riet-Planten.</note> De grond verder gezuivert en omgekeert, word verdeelt in voren, waar in men de Riet-Planten gedurende den Kleinen Regen-Tijd zo poot, dat der zelver einden elkander raken, en de voren gevult zijn. Die daar na met de zelve aarde worden aangehoogt, meest gedurende de Grote Droogte, op dat de grote hitte de wortels der Zuiker-Rieten niet verzenge. Elke kwast der gepote Planten schiet eene Spruit met haar wortel. De Planting van 't Zuiker-Riet en van de andere Vrugten geschiet op deze Kust gewoonlijk, gelijk boven gemelt is, in den Kleinen Regen-Tijd, wanneer de grond daar toe bekwaamst is.
<pb id=pb68 n=68 facs="f:092"><p>Voorts groeit en tijd het Zuiker-Riet best als het matig bevogtigt blijft, en hoe groter de lidden der Rieten zijn, hoe overvloediger oogst de zelve beloven. <note place=margin>'t Zuiker-Riet moet byna een rond Jaar op 't Veld staan.</note> Dit Gewas heeft doorgaans byna een rond Jaar van noden, eer het tot volkome rijpheid koomt<corr sic=".">;</corr> gemeenlijk snijd men 't Zuiker-Riet, als het genoegzaam rijp is, Jaarlijks af: Dog zomtijds laat men 't zelve een Jaar op 't Veld overstaan, tot dat het nieuw Riet, volwassen en rijp, te gelijk met het oude word ge-oogst. Indien de Rieten langer, als twe Jaar, staan, verliezenze hun zap en verdorren allengs. De jonge Zuiker-Planten, in een goede grond zorgvuldig aangekweekt, konnen, zo men verzekert, tot veertig en meer Jaren goed blijven. Dog 't gewas daar van gaat zomtijds verloren door de grote hitte en de langdurige droogte, die de Rieten doen sterven. Als dit gebeurt, word het Gewas in 't begin van den kleinen Regen-Tijd in brand gestoken, op dat de wortels weer konnen uitspruiten. De Zuiker-Rieten verstikken ook wel als de Velden door de Regenen en het overvloeijen der Water-Vlieten te lang plas staan.
<p><note place=margin>Schade der Mieren.</note> Daar-en-boven krielt het in <hi>Amerika</hi> onder de gansche Hete Hemel-Streek van twe zoorten van Mieren, waar van de eene de <hi>Europeïsche</hi> volkomen gelijk is; de andere driemaal zo groot en gevleugelt. Dit Ongedierte doet dikwils zeer grote schade aan 't Zuiker-Riet en de andere Gewassen en is, door 't beknabbelen der wortels, veeltijds oorzaak dat de Rieten sterven. Waarom het wenschelijk was, dat de Mier-Eters wat menigvuldiger waren, om eenige millioenen van dit Gewormte te verslinden, of dat men een ander middel tegen deze algemene plaag kon uit vinden. De Hete Landen worden evenwel Jaarlijks door de Plas-Regens en 't overlopen der Rivieren, <pb id=pb69 n=69 facs="f:093">gelijk de Gewesten van <hi>Europa</hi> door de Sneeuw, van deze Mieren en andere schadelijke Diertjes veel gezuivert. Het Onkruid verstikt ook zomtijds de Zuiker-Rieten, als men de grond niet eenige malen wied, tot dat ze 't zelve zijn te boven gewassen. 't Gerijpte Riet, tot den oogst geschikt, word by de grond afgesneden, en van bladeren ontbloot en in bundels gebonden naar de Molens gevoert om uitgeparst te worden.
<p><note place=margin>Van de Zuiker-Molens.</note> 't Gestel dezer Zuiker-molens bestaat doorgaans uit drie sware houte Assen, met dikke yzere banden beslagen, en boven en onder voorzien met yzere Pinnen, waar mede ze, regt op en neder staande, draijen in balken die ten dele ook met yzer zijn beslagen, en welker onderste op twe andere dwarze balken rust. Gelijk hier van te zien is in bygevoegde Plaat:
<list>
<item><ab type=itemNum>A.</ab> 't Woon-Huis van de Planter.
<item><ab type=itemNum>B.</ab> De Zuiker-Molen.
<item><ab type=itemNum>C.</ab> 't Stook-Huis.
<item><ab type=itemNum>D.</ab> 't Magazijn.
<item><ab type=itemNum>E.</ab> De Neger Huisjes.
</list>
<figure id=plaat2>
<figDesc>'t Woon-Huis van de Planter.</figDesc>
</figure>
<p>Men heeft nogtans ook Zuiker-Molens, die maar uit twe sware op malkander leggende Rollen zijn zamen gestelt. Zo deze als de andere worden gemeenlijk met Raderen door de drijft van 't water der Vlieten en Kreeken, waar aan de meeste leggen, omgedreven<corr>.</corr> 't Welk zomtijds, zonder Raderen, alleen door zes of agt sterke Ossen of Peerden geschiet.
<p><note place=margin>Kook-Huizen.</note> Aan de Molens staan de Kook-Huizen, voorzien met vier, vijf, zes en zomtijds zeven Ketels om de zuiker te bereiden. 't <corr sic="Zuiker Riet">Zuiker-Riet</corr>, dat men wil uit parssen, word van <hi>Guineesche</hi> Slaven gestadig tusschen de Assen of Rollen der Molens gestoken, en dus zo <pb id=pb70 n=70 facs="f:094">geklemt en geplettert, dat al het zoete zap uit het zelve geparst word. Dit vogt loopt in een onderstaande Bak, die nevens de Assen tusschen dag en nagt twe maal moeten gezuivert zijn. Uit deze Bak vloeit het zuiker-zap door eene houte goot in de grootste van de kopere Ketels, om tot zuiker gekookt te worden.
<p><note place=margin>'t Zuiker-zap kan geen dag duuren.</note> Welk zieden te gelijk met het uitparssen moet geschieden, om dat het gedagte zuiker-zap niet eenen dag kan duuren zonder zuur te worden, en maar twe dagen staande zo sterk is, als de scherpste Edik, waar voor het dan ook wel gebruikt word. De gepletterde en uitgeparste rieten worden zomtijds aan de Varkens gegeven, die ze zeer gretig eeten, daar van vet worde, en zulk een mals vlees bekomen, dat ze van vele boven Kapoenen worden gestelt, en als eene gezonde spijze zelfs aan ziekelijke Menschen gegeven. Andere werpen 't gekneusde Riet op 't Land, en steken het daar na in brand, om voor mest te dienen. Andere werpen 't onder de Zuiker-Ketels tot voetzel der vuuren, die men dag en nagt onder de zelve zo sterk stookt, dat men in een etmaal van vijftien tot veertig voeders aan hout daar door verteert worden, waar toe gehele Bosschen worden afgehakt.
<p><note place=margin>De zuiveringe van het Zuiker.</note> De zuiker-most zelfs word in de grootste Ketel eerst met een zagt vuur gezoden en gereinigt van schuim, dat aan 't Vee tot spijs en drank verstrekt, of anders als onnut word weg-geworpen. 't Geschuimde zap laat men ondertusschen in de twede Ketel lopen, waar in het met een sterker geloed gekookt word, en na vereisch en weder geschuimt. In deze Ketel laat men op zekere tijden wat loog druppelen, om 't zuiker-vogt te zuiveren. 't Word van zommige uit deze Ketel door een doek gezijgt; dog van anderen <pb id=pb71 n=71 facs="f:095">nog eerst in een derde Ketel gezoden en gezuivert. 't Schuim en de droessem der twede en derde Ketel is voor de Slaven, die 'er, een weinig water by <note place=margin>Drank Garappa.</note> doende, de sterke drank <hi>Garappa</hi> van maken. Voorts vloeit het zuiker-zap uit de grote Ketel in de kleine, waar in het verder word gekookt en sterk geroert, tot dat het dik genoeg en bekwaam is, om in de Vormen gedaan te worden. Onder het koken giet de Zuiker-Meester in de kleine Ketels eenige druppels van Olijf-Oly of een weinig Boter, om te beletten, dat het zap door het sterk vuur niet overlope en in brand gerake, om welke reden de koude loog ook in de grote Ketels gegoten word. Indien men verkeerdelijk de Oly in de grote en Loog in de kleine Ketels sprenkelde, zou het zuiker-zap bedorven zijn, en insgelijks zo 'er limoen-zap of eenig ander zuur in de Ketels wierd gedaan.
<p>Het honing-zoete vogt, door koken op de verhaalde wijze gezuivert en verdikt tot een zyroop, word met een lepel uit de Ketels geschept en gegoten in aarde Vormen, waar in men het verder roert tot dat het zig genoegzaam gezet heeft. Deze Vormen, rond en van boven naar onder spits toelopende, en doorboort, worden op houte banken, waar in ronde gaten zijn, gezet, en de gaten onderin de Vormen ge-opent, om de zuiker zijne laaste zuivering te geven door het uytzyperen van den zyroop, die door byzondere gootjes in een grote Bak vergadert word. Om de zuiker wit te maken, word elke Vorm boven bestreken met grauwe lijm, die men door water wel bevogtigt.
<p><note place=margin>De Zuiker in Oxhoofden om verderte zuiveren.</note> De zuiker dus volkomen geloutert word uit de omgekeerde Vormen geschut, hebbende de gedaante van grote broden, waar van men het spitze end, dat eenigzins swartagtig is, af-snijd. Waar na het een en <pb id=pb72 n=72 facs="f:096">het ander in stukken geklopt word, en in de zonn' naar vereisch gedroogt, en voorts in Oxhoofden gedaan; die men nog zeven of agt dagen op houte traly-stellingen laat staan, op dat 't overige van de zyroop geheel van de zuiker scheide, hebbende elk Oxhoofd van onder een opening waar door 't vogt zypert in een onderstaande Bak. De zuiker dus bereid gezuivert, word als de voornaamste Koopmanschap van de <hi>Zurinaamsche</hi> Plantagien, gelijk voren gezegt is, Jaarlijks op de Rede van <hi>Paramaribo</hi> in Schepen geladen en naar <hi>Europa</hi> overgebragt.
<p><note place=margin>Zuikeren goedheid.</note> De verscheide goedheid der zuikeren, hangt ten dele af van de grond, waar op 't Riet, waar van ze gekomen zijn, gewassen is. Ten dele van de kennis om de zelve wel te koken en te zuiveren. Dus leveren de <hi>Joodsche</hi> Plantagien, die boven aan de Rivier <hi>Zuriname</hi> zijn aangelegt, en welker grond zandig en schraal is, deze leveren de witste zuikeren uit.
<p><note place=margin>Verhaal van Benzo.</note> Van de verplanting des Zuiker-Riet uit de <hi>Kanarien</hi> in <hi>Amerika</hi> schrijft Benzo dus: Als <hi>Hispaniola</hi> en andere Eilanden ingenomen wierden, hebben eenige <hi>Spanjaarts</hi> Zuiker-Rieten uit de <hi>Kanarische Eilanden</hi> in <hi>Amerika</hi> gebragt en geplant. <hi>Consalvus de Valoso</hi> is de allereerste geweest, die voordeel en winst met 't Zuiker-Riet gedaan heeft: want dese heeft op zijne eige kosten Zuiker-Makers uit 't Eiland <hi>Palma</hi> gehaalt, en aan den Vloed <hi>Nigna</hi> een Molen, om 't Riet te malen, laten oprigten. Waar na vele andere zijn voorbeelt gevolgt hebben.
<p>Men heeft twederlei Zuiker-Molens. Want zommige worden op den oever van een Vlietend water opgerigt, en de Raderen daar door omgedreven, gelijk die van de Water-Molens by ons, en dit zoort is wel 't gemakkelijkste en voordeligste en daarom <pb id=pb73 n=73 facs="f:097">meest in gebruik. 't Twede slag word door Paarden of Ossen, op de wijze der Oly-Molens en Ros-Molens by ons, omgedraait.
<p>Als 't Riet gemalen en wel uitgeparst is, word 't uitgedrukte zap gezoden tot dat het dik word. Daar na doenze het by een in een Vorm, van de gedaante eens kegels, leggen 't daar henen en maken 'er klompen van die 10. 15. of 20. Ponden wegen. Om de zelve te zuiveren en wit te maken word 'er asch op gestrooit.
<p><note place=margin>Bereidinge van 't Zuiker op de Kanarische Eilanden.</note> Als de Zuiker gezuivert is, leggen ze de kegels uit hare Vormen om te drogen op een daar toe geschikte plaats, gelijkende na een ruime Schuur, die, zonder eenige togt gaten, rondom digt gesloten is, en waar in ze een gestel van Planken, als een Toneel, 7. of 8. voeten hoog op palen oprigten, waar op de Zuiker-kegels met rijen worden gezet. Onder dit Toneel leggen 't allerdroogste hout en steken 't aan. 't Welk in deze beslote plaats weinig rook en vlam gevende, en zig allenkskens gelijk kolen verterende de Zuiker-kegels gans droog en hard maakt. Dus handelt men 't Zuiker-Riet op de <hi>Kanarische Eilanden</hi>.
<p>De <hi>Franschen</hi>, die met <hi>Lery</hi> in <hi>Brazyl</hi> waren, weekten toen tertijd 't Riet alleen in water, om zo de zoetigheid daar uit te trekken, of zogen 't zap met de mond daar uit, dewijl haar de nootwendigheden om 't Riet te parssen en 't Zuiker te bereiden ontbraken. <hi>Z. Lery in 13. H. van zijne Hist. van Brazyl.</hi>
<p><note place=margin>Reinigen der Zuiker van de Hollanders.</note> De <hi>Hollanders</hi> reinigen de Zuiker op de volgende wijze: 't Zuiker-Riet afgesneden en van zijne bladeren ontbloot word in kleine stukken gesneden, waar uit 't zap door een Pars gedrukt word. Deze Pars bestaat uit twe op malkander leggende ronde Cylinders, die van de Molen gedurig omgedreven worden. Uit deze Pars loopt 't zap in een Ketel, word daar <pb id=pb74 n=74 facs="f:098">in eerste met water gemengt, daar na gezoden en geschuimt tot dat het genoegzaam uitgedampt, gegoten word in aarde Vaten, boven breed en naar onder spits toelopende, waar in de Zuiker hard word als zout. De gaten die in de spitzen van deze Vormen zijn, worden eenige dagen gestopt tot dat 't zap regt geronnen is, daar na worden ze ge-opent, op dat 't grove en slijmige zap daar uit lekke. 't Breedste dezer Vaten word met kley tot verscheide malen toe besmeert.
<p>Na dit eerste werk word de Zuiker om verdere zuiverheid te bekomen op nieuws gezoden en geschuimt, daar op doende een loog van ongebluste kalk met 't wit van eyeren. Dan kookt en roert men de zelve onophoudelijk tot dat de overige slijm ten eenemaal daar af geschuimt is. 't Overlopen van dit vogt word met 't inwerpen van een weinig Boter belet.
<p>De Zuiker dus gezoden word door een haire zeef gezygt, en daar na weder zo lang gezoden tot dat de loog geheel verteert is. Daar na wordze weder in de bovengemelde aarde Vormen gedaan, wordende 't breede einde met zuiverder kley bestroken, en deze droog zijnde word 'er weder andere over geplakt. En dus zypert al 't slijmagtige voorts onder door 't spits uit.
<p><note place=margin>Toestel van de Portugezen om 't Zuiker te zuiveren.</note> De Water-Zuiker-Molens gaan met drie Raderen kleiner en groter. De <hi>Portugesche</hi> Molens, die door Ossen gedreven worden, hebben gene Raderen, dog zo wel deze als de andere drie dikke houte Assen, met dikke yzere platen beslagen, ook boven en onder voorzien met yzere Pinnen, draijende in dwars balken, die ook met yzer zijn beslagen, waar door ze worden omgedreven. De onderste balk word onderstut door twe andere dwarsbalken. Nevens d' Assen <pb id=pb75 n=75 facs="f:099">is aan beide kanten een houte Tafel, waar op men de Rieten legt, die men tusschen de Assen steekt om uitgeparst te worden. Aan de eene zijde staan twe Mooren, by deze Tafel, die 't Zuiker-Riet gedurig tusschen d' Assen stoten. Welke Rieten nu uitgeparst aan de andere zijde van eenen anderen Moor worden weggenomen, en door twe andere heen gedragen en op eene byzondere plaats by een gehoopt. Yder dag worden meer als 40. of 50. voeders uitgeparst.
<p>De eerste Ketel waar in de Zuiker-most geleid word noemen de <hi>Portugezen</hi> <hi lang=pt>Caldeira de Mear descumos</hi>. Deze word daar in by een zagt vier gezoden, met een grote kopere lepel geroert en geschuimt, tot dat ze genoeg gereinigt is. Dit eerst afgeschepte schuim <note place=margin>'t Eerste schuim dat afgeschept werd is voor het Vee.</note> word of aan 't Vee gegeven of weg geworpen. 't Geschuimde zap laat men dan in de twede Ketel lopen, <hi lang=pt>Caldeira de Mear</hi> geheten, waar in 't met een sterker gloet gekookt word, en na vereis geroert en geschuimt. Op zekere tijden laat men 'er een weinig loog in druppelen (waar van boven gewag gemaakt is) als 't eenige middel om de Zuiker te zuiveren. Dit tot hier toe nogtans maar een dun zap is. Waarom ze in de derde Ketel, <hi lang=pt>Caldeira de Coan</hi> genoemt, gebragt word, en van daar door een doek gezygt. <note place=margin>'t Twede voor de Slaven.</note> 't Schuim van de twede Ketel word in een bystaand Vat gedaan, en aan de Slaven gegeven, die 'er de drank <hi>Garapa</hi> van maken. Uit de derde word het in de vierde, en nog zomtijds in een vijfde Ketel gegoten, en gedurig met een grote kopere lepel omgeroert, zomtijds ook met eenige druppelen koud water verkoelt. Daar na word 't Zuiker-zap weer in een ander Vat gedaan, en hier uit laat men 't door een zyg-doek in een ander vars Vat lopen. Uit dit weer in een grote Ketel genoemt <hi lang=pt>Tacha de Recever</hi>, <pb id=pb76 n=76 facs="f:100">uit deze in een ander <hi lang=pt>Tacha de Cozir</hi>, en hier uit in de laaste <hi lang=pt>Tacha de Bater</hi> geheten, wordende alzo te deeg gekookt en geroert, en dan genoemt <hi lang=pt>Agra de Tachas</hi>, dat als de Zuiker zelf is, en waar uit 't beste <hi>Garapa</hi> gemaakt word.
<p><note place=margin>'t Zuiker-zap op de Koel-ketel.</note> Als 't gedagte zuiker-zap eindelijk genoeg gekookt is, word 't in een Koel-ketel gedaan, waar in men 't een weinig koud laat worden; en als dan bekwaam om in de Vormen gegoten te worden. Onder 't koken in de kleine Ketels, giet de Keuken-Meester, die de <hi>Portugezen</hi> <hi lang=pt>Maestre da Sucar</hi> noemen, eenige druppelen Olijf-Olie in 't ziedend zuiker-zap, op dat het door 't sterk vuur, dat onder de Ketels gestookt word, niet in brand rake, maar een weinig daar door verkoelt worde. En om deze oorzaak sprengt hy ook eenige druppelen loog in de grote Ketelen, als gemelt is. Maar indien hy verkeerdelijk de Oly in de grote en de loog in de kleine Ketels sprenkelde, zou 't zap niet alleen niet gereinigt worden, maar gans onbekwaam zijn om zuiker daar van te maken.
<p><note place=margin>En vorders in Vormen gedaan.</note> Dit zap nu de dikte van zyroop hebbende word met een lepel in aarde Vormen gegoten, en gedurig met een houte spaan geroert op dat 't zig zette en behoorlijk bestalle, wordende de Vormen voort vol gedaan. Dus word 't koud nu tegelijk hard in de Vormen, die daar na in 't Huis of Hut der reiniging, <hi lang=pt>Casa de Purgaz</hi>, gebragt, en op houte banken in ronde gaten gezet worden. Dan word 't gat onder in de Vorm ge-opent, om de zuiker voor 't laast te zuiveren, door uitdrupping van 't swart agtig zap, of den zyroop, die door byzondere gootjes in een grote Bak vergadert word. Tot bevordering van deze laaste zuivering word elke Vorm boven gedekt met een dekzel van grauwe lijm door koud water bevogtigt, <pb id=pb77 n=77 facs="f:101">zonder welk de zuiker niet wit te maken is. In eenen dag vult men dus van 20. tot 70. Vormen, na dat de <sic>Welkluy</sic> veel in getal zijn.
<p><note place=margin>De Zuiker nu wit zijnde werd de zelve in kisten gedaan.</note> De zuiker dus volkomen geloutert, word ze uit omgekeerde Vormen geschut, en als witte klompen of broden gedragen op een grote houte Tafel, daar ze in stukken geklopt, in de zon gedroogt, en dan in houte kisten gestampt word. 't Spitze end der zuiker-broden, dat eenigzins swart agtig is, word 'er eerst afgesneden eerze gebroken en gedroogt worden. De volle kisten worden met een dekzel toegespijkert: Elke brood weegt van 30. tot 42. Ponden. In yder kist gaan 20. of 30. arroben zuiker, zijnde een arrobe 32. <hi>Portugesche</hi> of 30. <hi>Hollandsche</hi> Ponden.
<p>De oven daar 't vuur, om de zuiker te koken, word in gedaan, is zeer groot, heeft gemeenlijk vier deuren; door welke 't hout daar in word geworpen. Van dit hout heeft men een grote menigte van noden, naardien dit stoken nagt en dag moet duuren zo de Molen gaat. <hi>V. Markgr. Hist. Plant. L. 1. C. 16.</hi>
<p><note place=margin>Zuiker-Riet op Guinea van 7. à 8. voeten hoog.</note> In <hi>Guinea</hi> wassen ook Zuiker-Rieten 7. à 8. voeten hoog, hebbende een zeer zoet merg, en bladeren die omtrent twe ellen lang zijn, dog smaller, maar van de zelve kleur, als die van 't <hi>Amerikaansche</hi> Riet, de bloey verspreid zig wijd uit. De wortel van dit <hi>Guineesch</hi> Riet is wat zoeter en niet zo houtagtig als 't ander, brengende zomtijds uitspruitzels voort, die daar na afgesneden en weder geplant worden. 't Zou twe Zomers van noden hebben eer het tot volkome rijpheid komt.
<p><note place=margin>Alkair en Arabien.</note> By <hi>Alkair</hi> in <hi>Egypten</hi> en in <hi>Arabien</hi> wast ook zuiker in een geringe en lage plant, en word daar binnen door de zonne hard gemaakt, als kristal.